گوش به زنگ باشید؛ جهان گرسنه‌تر از همیشه

خشکسالی،منازعات، گرمایش زمین و سوء‌مدیریت ؛ نسل آینده جهان در صف نان، شیر و گوشت

فاخته- مقدمه: جهان امروز در بحرانی‌ترین نقطه‌ی امنیت غذایی تاریخ ایستاده است.
ترکیبی مرگبار از تغییرات اقلیمی، خشکسالی، کمبود منابع آبی، منازعات  و نظام تولید ناکارآمد باعث شده حتی کشورهایی با خاک حاصل‌خیز، در تأمین نان و پروتئین حیوانی مردم خود ناتوان شوند.

امنیت غذایی، مفهومی فراتر از سیر شدن است؛ یعنی دسترسی پایدار، ایمن و عادلانه به غذای کافی و مغذی.
اما این دسترسی اکنون در سراسر جهان به خطر افتاده است. طبق گزارش سازمان خواربار و کشاورزی ملل متحد (FAO)، بیش از ۷۵۰ میلیون نفر در جهان در وضعیت ناامنی غذایی شدید به سر می‌برند و نزدیک به یک‌سوم جمعیت زمین غذای کافی برای تغذیه‌ی مناسب ندارند.

فشار جمعیت و تقاضای فزاینده برای نان و گوشت

جمعیت جهان تا سال ۲۰۵۰ به حدود ۹٫۷ میلیارد نفر خواهد رسید؛
یعنی باید دست‌کم ۷۰ درصد بیشتر از امروز غذا تولید شود.
اما منابع طبیعی و ظرفیت‌های تولیدی جهان تقریباً به سقف خود رسیده‌اند.

در این میان، دو ستون اصلی سفره‌ی جهانی — گندم و دام — بیش از هر زمان دیگری زیر فشار قرار دارند.
گندم، منبع اصلی کالری و پایه‌ی تغذیه‌ی انسانی در بیش از ۶۰ کشور دنیاست. تنها سه کشور چین، هند و پاکستان نزدیک به ۴۰ درصد از کل گندم جهان را مصرف می‌کنند.

اما رشد جمعیت شهری، تغییر الگوی مصرف و از بین رفتن زمین‌های حاصل‌خیز موجب شده شکاف میان تولید و مصرف روزبه‌روز عمیق‌تر شود.
در بخش دام و طیور نیز وضعیت مشابهی دیده می‌شود. تولید جهانی گوشت در سال ۲۰۲۴ حدود ۳۶۰ میلیون تن برآورد شده، اما سرعت رشد مصرف در کشورهای در حال توسعه به‌مراتب بالاتر است.
افزایش هزینه‌ی خوراک، انرژی و حمل‌ونقل، باعث جهش تاریخی قیمت لبنیات، گوشت و تخم‌مرغ شده است؛ جهشی که در بسیاری از کشورها مستقیماً سفره‌ی فقیرترین اقشار را تهدید می‌کند.

 تغییرات اقلیمی؛ دشمن خاموش مزارع و مراتع

اقلیم زمین دیگر قابل پیش‌بینی نیست. دمای متوسط جهانی افزایش یافته، الگوهای بارشی تغییر کرده و خاک‌های کشاورزی به‌تدریج در حال شور شدن‌اند.
در پنج سال اخیر، بخش‌های وسیعی از آسیا، آفریقا و حتی آمریکای شمالی شاهد خشکسالی‌های طولانی، کاهش منابع آب زیرزمینی و افت عملکرد گندم تا ۳۰ درصد بوده‌اند.

در دامداری نیز اثرات تغییر اقلیم مستقیم و ویرانگر است:

کاهش تولید علوفه و چراگاه‌های طبیعی به‌دلیل کاهش بارش و افزایش دمای خاک.

استرس حرارتی در دام و طیور که منجر به افت تولید شیر، تخم‌مرغ و وزن‌گیری گوشت می‌شود.

افزایش شیوع بیماری‌ها در اقلیم‌های گرم‌تر مانند تب سه‌روزه، تب کریمه–کنگو و انواع بیماری‌های تنفسی در  دام وطیور.

در چنین شرایطی، کشاورزی و دامپروری سنتی دیگر پاسخ‌گو نیستند. جهان ناچار است به سمت زراعت هوشمند اقلیمی، اصلاح نژادهای مقاوم و سامانه‌های هوشمند مدیریت آب و خوراک حرکت کند.

 گندم؛ طلای زرد در بحران جهانی

گندم، این دانه‌ی طلایی و تمدن‌ساز، اکنون در معرض بحرانی است که آینده‌ی امنیت غذایی جهان را تهدید می‌کند.
با وجود پیشرفت‌های ژنتیکی و توسعه‌ی بذرهای اصلاح‌شده، عملکرد گندم در بسیاری از مناطق به‌دلیل خشکی، شور شدن خاک و کاهش بارش افت چشمگیری داشته است.

مقابله روسیه و اوکراین با یکدیگر که دو تولیدکننده و صادرکننده‌ی اصلی گندم جهان‌اند، بازار جهانی غلات را به شدت دچار نوسان کرد.
بسته شدن بنادر دریای سیاه، میلیون‌ها تُن گندم را در سیلوها متوقف ساخت و کشورهایی چون مصر، لبنان، بنگلادش و یمن را در آستانه‌ی بحران نان قرار داد.
در نتیجه، قیمت جهانی گندم از سال ۲۰۲۲ تاکنون بیش از ۶۵ درصد افزایش یافته است.

در کشورهای توسعه‌یافته، فناوری‌های نوین مانند کشت دقیق (Precision Farming)، سنجش‌ از دور و سیستم‌های هوشمند آبیاری به‌کار گرفته شده تا مصرف آب و کود بهینه و بازده افزایش یابد.
اما در کشورهای فقیر، هنوز بیل و گاوآهن، ابزار اصلی تولیدند. فقدان زیرساخت و سرمایه‌گذاری، باعث شده مزارع سنتی در برابر تغییر اقلیم کاملاً بی‌دفاع بمانند.

در واقع، گندم دیگر فقط محصولی کشاورزی نیست؛ سرمایه‌ای ژئوپلیتیکی است که می‌تواند تعادل سیاسی جهان را تغییر دهد. هر کشور که سیلوهای پُر تر داشته باشد، آینده‌ی باثبات‌تری خواهد داشت.

دام و طیور؛ ستون پروتئینی لرزان

بخش دام و طیور نه‌تنها تأمین‌کننده‌ی پروتئین حیوانی، بلکه محور معیشت میلیون‌ها خانواده‌ی روستایی در سراسر دنیاست.
با این حال، این بخش نیز زیر فشار بحران‌های چندوجهی قرار دارد: گرانی خوراک، کمبود علوفه، تغییرات اقلیمی و بیماری‌های واگیردار.

طبق برآوردهای FAO، بیش از ۶۰ درصد هزینه تولید دام و طیور مربوط به خوراک است.
افزایش قیمت جهانی ذرت، جو و کنجاله سویا، هزینه‌ی تمام‌شده‌ی تولید را تا سه برابر بالا برده و بسیاری از دامداران کوچک را از چرخه‌ی تولید خارج کرده است.

در مناطق فقیر آفریقا، کمبود خوراک دام باعث ذبح اضطراری دام‌ها و از بین رفتن ذخایر پروتئینی روستاها شده است.
در آسیا نیز، گرمای شدید، بیماری‌های تنفسی و شیوع آنفلوانزای فوق‌حاد پرندگان تولیدکنندگان را با زیان‌های سنگین روبه‌رو کرده است.
طبق گزارش برنامه جهانی غذا (WFP)، تنها در سال ۲۰۲۳ بیش از ۸۰۰ میلیون قطعه طیور در جهان معدوم شدند تا از گسترش بیماری جلوگیری شود.

نتیجه، افزایش قیمت گوشت، تخم‌مرغ و لبنیات در سراسر جهان است؛ افزایش‌هایی که سفره‌ی فقیرترین مردم را کوچک‌تر و امید آنان به تغذیه‌ی سالم را کم‌رنگ‌تر کرده است.

 ضایعات غذایی؛ زخمی پنهان بر پیکر امنیت غذایی

در حالی‌که میلیون‌ها انسان در صف نان و شیر ایستاده‌اند، جهان هر سال بیش از ۱.۳ میلیارد تُن غذا را دور می‌ریزد.
یعنی تقریباً یک‌سوم کل تولید جهانی مواد غذایی هرگز به سفره‌ی انسان نمی‌رسد.

در کشورهای توسعه‌یافته، عمده‌ی ضایعات در مرحله‌ی مصرف خانگی و فروشگاه‌ها رخ می‌دهد؛ مردم بیشتر از نیاز می‌خرند و بخشی از آن را دور می‌ریزند.
اما در کشورهای در حال توسعه، ضایعات در مراحل برداشت، انبارداری و حمل‌ونقل اتفاق می‌افتد. نبود سیلوهای استاندارد، کمبود سردخانه‌ها و ضعف لجستیکی، باعث از بین رفتن حجم بزرگی از گندم، لبنیات و گوشت می‌شود.

این حجم از اتلاف، تنها نابودی غذا نیست؛
بلکه هدررفت آب، انرژی، نیروی کار و زمین کشاورزی است.
طبق تخمین FAO، ضایعات غذایی سالانه بیش از ۸ درصد از کل انتشار گازهای گلخانه‌ای جهان را تولید می‌کند؛ یعنی سومین منبع بزرگ آلودگی پس از چین و آمریکا.

جلوگیری از این ضایعات می‌تواند بیش از هر فناوری گران‌قیمت، به تحقق امنیت غذایی جهانی کمک کند.
جهان نیازی به تولید بیشتر ندارد، بلکه به مدیریت عاقلانه‌تر منابع موجود نیازمند است.

سیاست، منازعات و گروگان‌گیری غذا

در عصر جدید، غذا نه‌تنها نیاز حیاتی بلکه ابزار قدرت است.
دولت‌ها از صادرات یا منع صادرات غله، لبنیات و گوشت به‌عنوان اهرم فشار سیاسی استفاده می‌کنند.
در دهه‌ی گذشته، بیش از ۲۰ کشور در زمان بحران‌های داخلی، صادرات محصولات کشاورزی خود را محدود یا ممنوع کرده‌اند.

جنگ‌ها و درگیری ها ، تحریم‌ها و بی‌ثباتی سیاسی، جریان تجارت جهانی غذا را مختل می‌کنند.
تحریم‌های اقتصادی، هزینه‌ی واردات گندم و نهاده‌های دامی را برای کشورهای فقیر چندبرابر کرده است.
در مقابل، کشورهای ثروتمند با یارانه‌های سنگین کشاورزی، تولیدکنندگان خود را حفظ می‌کنند و مازاد محصول‌شان را به قیمت‌های بالا صادر می‌نمایند.
این نابرابری ساختاری، یکی از دلایل تداوم فقر غذایی در جنوب جهانی است.

آینده‌ی امنیت غذایی؛ بازگشت به خاک و عِلم

جهان برای نجات از این بحران، به سه تغییر بنیادین نیاز دارد:

کشاورزی هوشمند اقلیمی:
اصلاح بذرهای مقاوم به خشکی، استفاده از فناوری‌های آبیاری تحت فشار و داده‌محور و احیای خاک‌های فقیر با کودهای آلی.

دامداری پایدار:
کاهش وابستگی به خوراک وارداتی، توسعه‌ی چرخه‌های محلی تولید علوفه، و پرورش نژادهای مقاوم به گرما و بیماری.

کاهش ضایعات و عدالت غذایی:
بازطراحی زنجیره‌ی تأمین، آموزش مصرف بهینه، و توزیع عادلانه منابع غذایی در سطح جهانی.

این مسیر، نه‌فقط انتخابی اقتصادی، بلکه ضرورت بقاست.
امنیت غذایی، امنیت ملی و حتی امنیت اخلاقی بشر را تضمین می‌کند.

سخن پایانی

جهان در آستانه‌ی قرنی ایستاده که در آن گرسنگی دیگر از فقر نمی‌آید، از بی‌تدبیری می‌آید. زمین، آب و هوا بار دیگر هشدار داده‌اند: اگر با عِلم، عدالت و تدبیر با خاک رفتار نکنیم، نان آینده بوی خاکستر خواهد داد. در جهانی که میلیاردها نفر هنوز برای نان، شیر و گوشت صف می‌کشند، هر دانه‌ی گندم، هر قطره شیر و هر تخم‌مرغ، نه یک کالا، بلکه حرمت زندگی است.
«و شاید راز نجات بشر، در بازگشت دوباره به همان دانایی فراموش‌شده‌ی روستایی باشد :
قدر نان را بدان ، تا زمین از تو روی برنگرداند.»/ ۷۹۱

علیرضا کیهان‌پور

پژوهشگر ارشد رسانه ای توسعه کشاورزی و امنیت غذایی