هاری در ایران؛ از همایش‌های پرشور تا چالش‌های خاموش

فاخته- دیروز، جهان روز هاری را پشت سر گذاشت، روزی که یادآوری می‌کند این بیماری قدیمی هنوز هم می‌تواند جان‌ها را بگیرد، اما با کمی اراده، کاملاً قابل کنترل است. در ایران، این مناسبت با همایش ملی در انستیتو پاستور همراه شد، جایی که کارشناسان از سازمان دامپزشکی، وزارت بهداشت، نظام دامپزشکی و حتی محیط زیست دور هم جمع شدند تا درباره پیشرفت‌ها حرف بزنند و از شکاف‌ها گلایه کنند. به عنوان کسی که سال‌ها در این حوزه کار کرده، می‌گویم: ما قدم‌های خوبی برداشته‌ایم، اما هنوز راهی طولانی پیش رو داریم تا به هدف جهانی حذف مرگ انسانی تا ۲۰۳۰ برسیم.

هاری آن ویروس سرکشی است که عمدتاً از طریق گزش سگ‌ها به انسان می‌رسد  بیش از ۹۹ درصد موارد همین‌طور است. در سطح جهانی، سالانه حدود ۵۹ هزار نفر را می‌کشد، اما در ایران، آمارها نشان می‌دهد اوضاع بهتر شده. سال گذشته فقط ۲۳ مرگ انسانی ثبت شد، که البته حتی یک موردش هم زیاد است، به خصوص وقتی می‌دانیم ۴۰ درصد گزش‌ها بچه‌ها را هدف می‌گیرد. در حیوانات هم وضع نگران‌کننده است؛ مثلاً ۱۵۳ مورد هاری در گاوها گزارش شده، که نشان‌دهنده گردش ویروس در دام‌ها و حیات وحش است. کانون‌های اصلی در استان‌های شمالی، شمال غربی و شرقی هستند، جایی که روباه‌ها، شغال‌ها و گرگ‌ها نقش پنهانی در انتقال بازی می‌کنند.

در همایش دیروز، دکتر محمدرضا مرادی از وزارت بهداشت حرف‌های مهمی زد: "ما برنامه ملی حذف هاری را داریم، اما اجرای کاملش نیاز به همکاری همه دارد." شعار امسال  "وقتشه: تو، من، همه ما"  دقیقاً به همین اشاره دارد، اینکه پیشگیری کار یک نهاد نیست.

ایران در منطقه خاورمیانه پیشتاز است. انستیتو پاستور و موسسه رازی واکسن و سرم هاری تولید می‌کنند، که نقطه قوتی بزرگ است. شبکه پایگاه‌های پیشگیری پس از گزش (PEP) در سراسر کشور گسترده شده، و واکسیناسیون دام‌ها و سگ‌های گله منظم انجام می‌گیرد. سازمان دامپزشکی دستورالعمل ساماندهی سگ‌های ولگرد را با استانداری‌ها پیش می‌برد، و جلسات استانی برای نظارت برگزار می‌شود. نظام دامپزشکی هم بیانیه‌ای داد که تأکید می‌کند واکسیناسیون حیوانات ارزان‌تر از درمان انسان‌هاست  حرفی که همه کارشناسان تکرار کردند.

رویکرد "سلامت واحد" (One Health) هم در همایش برجسته بود، جایی که هماهنگی بین دامپزشکی، بهداشت و محیط زیست کلید موفقیت معرفی شد. ایران هدف ریشه‌کنی تا ۲۰۳۰ را جدی گرفته، و با واکسیناسیون گسترده سگ‌ها، به پوشش ۷۰ درصدی در جمعیت پرخطر نزدیک می‌شویم.

اما همه چیز گل و بلبل نیست. وابستگی به واردات برخی واکسن‌ها و سرم‌ها، با وجود تحریم‌ها، دردسرساز است. تولید داخلی هنوز کامل نیست، و این مسئله در همایش مورد انتقاد قرار گرفت. افزایش چهار برابری حیوان‌گزیدگی‌ها در سال‌های اخیر زنگ خطر است هزاران مورد که بار مالی سنگینی به سیستم سلامت تحمیل می‌کند.

سگ‌های ولگرد بزرگ‌ترین معضل هستند. روش‌های قدیمی مثل جمع‌آوری غیراصولی کارساز نیست و با حقوق حیوانات هم جور درنمی‌آید. پیشنهاد TNVR (تله‌گذاری، عقیم‌سازی، واکسیناسیون و رهاسازی) خوب است، اما بودجه، نیروی متخصص و هماهنگی بین شهرداری‌ها، دامپزشکی و محیط زیست کم است. در مناطق محروم، کمبود دامپزشک خدمات را ضعیف کرده، و پایش موارد در حیات وحش که ویروس از آنجا شروع می‌شود مغفول مانده است.

آموزش عمومی هم ضعیف است.برخی افراد از واکسیناسیون سالانه سگ‌های خانگی خبر ندارند، یا نمی‌دانند بعد از گزش چه کنند: شستشوی زخم، مراجعه فوری به مرکز PEP، و تزریق واکسن. رسانه‌ها بیشتر به اخبار تکان‌دهنده می‌پردازند، نه راهکارهای عملی مثل شماره‌های اورژانسی یا مراحل اولیه.

کارشناسان در همایش پیشنهادهایی دادند که می‌تواند بازی را تغییر دهد:

۱. تشکیل ستاد ملی ریشه‌کنی هاری با بودجه اختصاصی، برای سیاست‌گذاری یکپارچه.
۲. اولویت واکسیناسیون در مبدأ: پوشش ۷۰ درصدی سگ‌های ولگرد و گله، با همکاری شهرداری و دامپزشکی.
۳. تقویت سامانه‌های ثبت سریع گزش‌ها و موارد هاری، برای تصمیم‌گیری مبتنی بر داده.
۴. کمپین‌های آموزشی گسترده برای مردم، به ویژه کودکان، با تمرکز روی رفتار ایمن با حیوانات.
۵. ارتقای جایگاه سازمان دامپزشکی، شاید با استقلال بیشتر از وزارت جهاد، برای چابکی در عملیات.

روز بیماری هاری نه فقط برای یادآوری تلخی‌هاست، بلکه برای جشن گرفتن پیروزی‌های ممکن است. ایران با ظرفیت علمی‌اش  بیش از ۴۰۰ متخصص از انستیتو پاستور می‌تواند الگویی برای منطقه شود. اما این نیاز به عزم جدی دارد: از سیاست‌گذاران که بودجه بدهند، تا مردم که در پیشگیری شرکت کنند. هاری بیماری زئونوزی است که درمان ندارد، اما ۱۰۰ درصد قابل پیشگیری است.

بیایید این تهدید خاموش را با همکاری  همه نهاد ها ذی ربط خاموش کنیم  برای بچه‌ها، حیوانات و نسل‌های بعد انشالله

دکتر جواد شایان خواه