یادداشت؛ علیرضا کیهان پور:
پاک‌سازی آبشخورهای حیات‌وحش در تابستان؛ راهبردی برای سلامت، بقاء و اخلاق زیستی
فاخته- اشاره؛ این مقاله با نگاهی راهبردی، زیست‌محیطی، اخلاقی و دینی، به ضرورت پاک‌سازی و احیای آبشخورهای حیات‌وحش ایران در گرمای طاقت‌فرسای تابستان می‌پردازد.
علاوه بر تحلیل اثرات این اقدام بر سلامت جمعیت گونه‌های در معرض خطر و پیشگیری از اپیدمی‌های مرگبار، نقش مهم آن در تقویت سرمایه زیستی کشور، پیوند با آموزه‌های قرآن و احادیث و ضرورت پرهیز از تشریفات زائد در این عرصه بررسی شده است.
همچنین بخش مستقلی به معرفی تجهیزات مناسب و راهکارهای اجرایی ساده و کم‌هزینه برای نهادهای مردمی و مسئولان اختصاص یافته است.لطفا در ادامه با این دیدگاه با ما همراه باشید.
کلیدواژه‌ها
آبشخور، حیات‌وحش ایران، تابستان، بهداشت زیستی، اخلاق دینی، منابع طبیعی، پیشگیری، مهربانی، مدیریت مشارکتی، زیست‌فناوری ساده، تجهیزات زیست‌محیطی
مقدمه
ایران با داشتن تنوع اقلیمی بی‌نظیر، محل زیست بیش از ۱۲۰ گونه پستاندار، ۵۲۰ گونه پرنده، و ده‌ها خزنده، دوزیست و گونه نادر دیگر از حیات‌وحش است. بسیاری از این گونه‌ها به علت تخریب زیستگاه، شکار غیرمجاز (تجارت غیر قانونی) و بحران‌های اقلیمی، در وضعیت هشدار قرار دارند. در چنین شرایطی، یکی از حیاتی‌ترین منابع بقای این جانوران، آبشخورها هستند.
نقاطی که جانوران برای نوشیدن، خنک‌کردن بدن و رفع نیاز روزانه به آب، به آن مراجعه می‌کنند.
در فصل تابستان که دمای هوا در بخش‌های وسیعی از کشور از ۴۵ درجه نیز فراتر می‌رود، کم‌آبی و آلودگی آبشخورها ممکن است به شیوع بیماری‌هایی چون پاستورلوز، آنتروتوکسمی، بروسلوز و تب خونریزی‌دهنده کریمه کنگو در میان حیوانات منجر شود.
از طرفی، آب آلوده باعث کاهش جمعیت جانوری و گسست زنجیره‌های زیستی در بوم‌سازگان‌ها می‌شود.
از این‌رو، پاک‌سازی، ترمیم و تجهیز آبشخورهای طبیعی و نیمه‌مصنوعی، اقدامی صرفاً زیست‌محیطی نیست، بلکه وظیفه‌ای اخلاقی، علمی، امنیتی و حتی دینی در جامعه‌ای است که تعالیم توحیدی و مِهر به مخلوقات را سرلوحه قرار داده است.
تنوع زیستی و گونه‌های وابسته به آبشخورها در ایران
پستانداران
گونه‌هایی مانند :
یوزپلنگ آسیایی
پلنگ ایرانی
گورخر ایرانی
قوچ و میش
بز کوهی
آهوی ایرانی
خرس قهوه‌ای
گرگ، روباه، شغال
همگی نیاز حیاتی به دسترسی امن و بهداشتی به آب دارند، به‌ویژه در زیستگاه‌های نیمه‌بیابانی و کوهستانی.
پرندگان
گونه‌هایی مانند :
کبک
هوبره
باقرقره
عقاب‌ها و شاهین‌ها
سارگپه‌ها
در تابستان برای نوشیدن و استحمام به آبشخورها وابسته‌اند.
خزندگان و دوزیستان و گاومیش ها
به‌ویژه لاک‌پشت‌ها، مارها، وزغ‌ها و قورباغه‌ها که بقایشان به زیستگاه‌های مرطوب و دارای آب وابسته است.
پیامدهای بهداشتی و اپیدمی‌شناسی آب آلوده در مناطق حیات‌وحش
آبشخورهای آلوده منشاء انتقال بیماری‌های واگیردار می‌شوند. شیوع بیماری‌هایی مانند :
آنتروتوکسمی در کل و بز
بیماری تب مالت (بروسلوز)
پاستورلوز و عفونت تنفسی در گله‌های وحشی
و حتی بیماری‌های مشترک انسان و دام (زئونوز)
این موضوع به کاهش جمعیت، تلفات گسترده و حتی تهدید گونه‌های در خطر انقراض می‌انجامد.
افزون بر این، عدم پاک‌سازی به تجمع انگل‌ها، تخم و لارو پشه‌ها، باکتری‌های گرم منفی، قارچ‌های آلوده‌کننده منجر می‌شود.
نقش اخلاقی، الهیاتی و دینی در حفاظت از زبان‌بسته‌ها
آموزه‌های قرآنی
خداوند مهربان قرآن کریم در سوره انبیا، آیه ۳۰ می‌فرمایند:
«وَجَعَلْنَا مِنَ الْمَاءِ كُلَّ شَيْءٍ حَيٍّ»
یعنی: ما هر چیز زنده‌ای را از آب آفریدیم.
در سوره نحل، آیه ۵ می‌فرمایند :
«وَالْأَنْعَامَ خَلَقَهَا لَكُمْ فِيهَا دِفْءٌ وَمَنَافِعُ وَمِنْهَا تَأْكُلُونَ»
(دام‌ها را برای شما آفرید، برایشان منافع بسیار و غذاست.)
آیه ۴۱ سوره روم :
«ظَهَرَ الْفَسَادُ فِي الْبَرِّ وَالْبَحْرِ...»
(فساد و خرابی در خشکی و دریا به سبب عملکرد انسان پدید آمد.)
احادیث اهل بیت (علیه السلام)
امام صادق (ع) :
«در قیامت هیچ پرنده‌ای یا جنبنده‌ای نیست مگر آن‌که از انسان در مورد رفتار با او پرسش می‌شود.» (وسائل‌الشیعه)
پیامبر مهربانی نبی اکرم (ص) :
«زنی به‌خاطر سیراب کردن سگی بخشیده شد، و زنی دیگر به‌خاطر بستن راه آب به گربه‌ای، به دوزخ رفت.» (صحیح بخاری و بحارالانوار)
پاک‌سازی آبشخورها؛ وظیفه‌ای ملی و تمدنی
در ایران، اقلیم خشک و نیمه‌خشک باعث شده در بسیاری مناطق، حیات‌وحش تنها به آبشخورهای محدود دسترسی داشته باشند.
این آبشخورها یا طبیعی‌اند یا با کمک منابع مردمی و محیط‌بانی ساخته شده‌اند. اگر پاک‌سازی، لایروبی، ضدعفونی‌سازی و تأمین آب پایدار در آنها صورت نگیرد، بقاء بسیاری از گونه‌ها تهدید می‌شود.
این مسئولیت نباید صرفاً بر دوش محیط‌بانان باشد. سازمان‌های مردم‌نهاد، داوطلبان، بازنشستگان،جوانان، روستاییان هم‌جوار، عشایر و حتی دانش‌آموزان و دانشجویان، همگی در یک بسیج ملی زیست‌محیطی می‌توانند نقش ایفاء کنند.
تجهیزات، نه تشریفات و تبلیغات!
بسیاری از اقدامات زیست‌محیطی در کشور به جای تمرکز بر «کار متمرکز و مستمر» به سمت نمایش، تابلو، گزارش و بریز و بپاش‌های تشریفاتی می‌روند. برای اصلاح این روند، راه‌حل ساده است:
تجهیزات لازم برای پاک‌سازی آبشخورها
بیل و کلنگ برای لایروبی ساده
پمپ دستی یا خورشیدی کوچک برای انتقال آب
وان‌های کهنه بازیافتی برای آبگیر موقت
مخزن ۱۰۰۰ لیتری پلاستیکی
کیسه‌های گونی برای جمع زباله
آهک یا پرمنگنات پتاسیم برای ضدعفونی طبیعی
سایه‌بان ساده از چوب و حصیر برای تبخیر کمتر
نه به پروژه‌سازی‌های میلیاردی!
آبشخور خوب می‌تواند با کمتر از ۵ میلیون تومان در نقاط خشک ایجاد یا احیا شود. تمام تأکید این مقاله، توجه به «عملگرایی ساده، بی‌ادعا، و محلی‌محور» است.
پیامدهای مثبت پاک‌سازی و احیای آبشخورها
پیشگیری از مرگ دسته‌جمعی حیات‌وحش در تابستان
کاهش بیماری‌های مشترک بین حیوان و انسان
بازگشت گونه‌های مهاجر به مناطق زیست‌بوم طبیعی
تقویت جاذبه‌های بوم‌گردی پایدار
الگوسازی برای زیست‌اخلاق در جامعه
سخن پایانی
در روزهایی که دمای زمین رو به افزایش است و انسان‌ها با بحران آب دست‌وپنجه نرم می‌کنند، زبان‌بسته‌های بی‌دفاع، بیشترین قربانیان این گرمای کشنده‌اند. مسئولیت ما در برابر این موجودات، تنها یک تعهد زیست‌محیطی نیست، بلکه وظیفه‌ای اخلاقی، الهی و تمدنی است.
احیای آبشخورها، اقدامی کوچک ولی مؤثر برای حفظ جان هزاران موجود بی‌دفاع است که به زبان نمی‌آیند، ولی هر شب و روز در دل طبیعت، «صدای تشنگی‌شان» به گوش ما می‌رسد./۷۰۵
علیرضا کیهان پور
منابع برای مطالعه بیشتر:
نوری، یوسف (۱۴۰۰). حیات‌وحش ایران: گونه‌ها و زیستگاه‌ها. انتشارات بنیاد طبیعت.
زارع، کیانوش (۱۴۰۱). اخلاق زیست‌محیطی در آموزه‌های اسلامی. نشر معارف.
فتحی، آرش (۱۳۹۹). مدیریت منابع طبیعی و مشارکت مردمی. دانشگاه پیام نور.
رضایی، سهراب (۱۴۰۲). دامپزشکی حیات‌وحش و پیشگیری از بیماری‌ها. انتشارات جهاد دانشگاهی.
موسوی، فاطمه (۱۳۹۸). بحران آب در ایران و راهکارهای بومی. پژوهشکده اقلیم‌شناسی ایران
دسترسی سریع
بخش های مفید
راه های ارتباطی
