"اخلاق زیستی" در تکثیر و پرورش آبزیان؛ تقاطع دانش، وجدان و پایداری

فاخته- در حوزه صنعت انواع تولید ماهی و میگو ، رشد سریع تکثیر و پرورش آبزیان با بهره‌گیری از فناوری‌های نوین، چالش‌های متعددی را در زمینه رفاه حیوانی، سلامت زیست‌محیطی، استفاده از مواد شیمیایی، و عدالت غذایی به همراه داشته است. این مقاله با رویکرد تحلیلی و آینده‌نگر، به بررسی ابعاد گوناگون اخلاق زیستی در تکثیر و پرورش آبزیان پرداخته و ضمن بررسی الگوهای جهانی، تلاش دارد چارچوبی برای بومی‌سازی این رعایت  اخلاق در این زمینه  ارائه کند و در پایان نیز "نمونه‌ای فرضی از یک مزرعه اخلاق‌محور" ارائه شده که می‌تواند الهام‌بخش توسعه پایدار در این حوزه باشد.

 کلیدواژه‌ها

اخلاق زیستی، تکثیر آبزیان، رفاه حیوانی، پرورش میگو، سیستم پایدار، عدالت غذایی، ، زیست‌فناوری، مسئولیت اجتماعی، سلامت زیست‌محیطی

 مقدمه

در جهان معاصر،  "صنعت آبزیان و ماهیگیری" نه‌تنها به‌عنوان منبعی برای تأمین پروتئین باکیفیت، بلکه به‌مثابه صنعتی پیچیده با اثرات گسترده زیستی، اقتصادی و فرهنگی شناخته می‌شود.
 در این میان، سرعت بالای رشد تکنولوژی‌های مرتبط با تکثیر و پرورش آبزیان، نگرانی‌هایی درخصوص رفاه حیوانی، زیست‌بوم‌های طبیعی، تغذیه انسانی و اخلاق مصرف پدید آورده است. اخلاق زیستی در این بستر به‌مثابه قطب‌نمایی عمل می‌کند که رابطه انسان با طبیعت و سایر گونه‌های زیستی را بازتعریف می‌کند.

 اخلاق زیستی چیست و چرا در صنعت جوان تولید آبزیان از طریق کشتاب ورزی اهمیت دارد؟

"اخلاق زیستی (Bioethics)" علمی است که به بررسی مسائل اخلاقی ناشی از کاربرد علوم زیستی و فناوری‌های مربوطه می‌پردازد. در  صنعت فوق نیز، این علم نقش کلیدی در پاسخ به پرسش‌هایی مانند «آیا پرورش انبوه گونه‌های دگرزیستی مجاز است؟»، «آیا سود اقتصادی می‌تواند توجیه‌کننده رنج حیوانی باشد؟» و «چگونه عدالت غذایی در زنجیره ارزش تکثیر و پرورش آبزیان تأمین شود؟» دارد. امروزه بسیاری از کشورهای پیشرو، منشورهای اخلاقی ویژه را برای ایم مهم تنظیم کرده‌اند.

رفاه حیوانی؛ حلقه مفقوده تکثیر و پرورش آبزیان 

یکی از دغدغه‌های بنیادین اخلاق زیستی، رفاه حیوانی است. در حالی که پرورش صنعتی ماهیان و میگو در جهان رشد چشمگیری داشته، اما توجه به کمترین مؤلفه‌های رفاهی مانند تراکم مناسب، حمل‌ونقل بدون استرس، و شیوه‌های مرگ انسانی برای برداشت نهایی همچنان نادیده گرفته می‌شود. برخلاف دام، قوانین مشخصی  برای حفاظت از رفاه آبزیان وجود ندارد و همین مسئله یکی از خلأهای مهم در توسعه پایدار این صنعت است.

 چالش‌های اخلاقی در کاربرد هورمون، ژنتیک و تراکم بالا

پرورش‌دهندگان در ایران اغلب از روش‌هایی مانند هورمون‌درمانی برای تسریع بلوغ، انتخاب مصنوعی برای رشد سریع‌تر، و تراکم بالا برای افزایش سود استفاده می‌کنند. هرچند این روش‌ها به لحاظ اقتصادی موفق هستند، اما از منظر اخلاق زیستی با انتقادات گسترده‌ای روبه‌رو هستند. تولید ماهیان تراریخته، افزایش اختلالات رفتاری، کاهش تنوع ژنتیکی و مرگ‌ومیرهای خاموش از نتایج این رویه‌هاست.

زیست‌محیط و حق نسل‌های آینده

تکثیر و پرورش آبزیان بی‌ضابطه می‌تواند به تخریب زیستگاه‌های طبیعی، آلودگی منابع آبی و ورود گونه‌های غیر بومی منجر شود. اخلاق زیستی با تکیه بر مفهوم «عدالت بین‌نسلی» تأکید دارد که بهره‌برداری از منابع باید به‌گونه‌ای باشد که حق نسل‌های آینده برای برخورداری از اکوسیستم‌های سالم محفوظ بماند.

اخلاق تغذیه‌ای؛ فراتر از سود اقتصادی

خوراک آبزیان بخش قابل توجهی از هزینه‌های پرورش را به خود اختصاص می‌دهد. بسیاری از مزارع از پودر ماهی تهیه‌شده از صید بی‌رویه برای تغذیه آبزیان استفاده می‌کنند، که خود منجر به فشار بر ذخایر طبیعی می‌شود. استفاده از منابع جایگزین مانند جلبک، فیتوپلانکتون، زباله‌های کشاورزی، یا پسماندهای ارگانیک در کنار رعایت اصول اخلاقی در فرمولاسیون خوراک، می‌تواند هم پایدارتر و هم اخلاقی‌تر باشد.

عدالت غذایی، مسئولیت اجتماعی و اخلاق صادرات

در برخی نقاط جهان، محصولاتی مانند خاویار و میگو با کیفیت بالا به مقاصد لوکس صادر می‌شوند، در حالی که جوامع محلی همچنان با کمبود دسترسی به منابع پروتئینی مواجه‌اند. اخلاق زیستی خواستار برقراری تعادل میان سود صادراتی و تأمین نیاز داخلی است.
همچنین رفتار با کارگران، به‌ویژه در مناطق نامناسب آب و هوایی، باید مبتنی بر عدالت اجتماعی و کرامت انسانی باشد.

 الگوی فرضی یک مزرعه اخلاق‌محور (مطالعه موردی پیشنهادی)

فرض کنید درسواحل یک کشور با شرایط آب و هوایی سخت گرم و شرجی، یک مزرعه پرورش میگوی اخلاق‌محور راه‌اندازی شود با ویژگی‌های زیر:

استفاده از تراکم مناسب و طراحی استخرهای اکولوژیک

خوراک مبتنی بر منابع گیاهی محلی و فرآورده‌های طبیعی

برداشت انسانی و کم‌استرس با رعایت زمان‌بندی نهایی

استخدام و آموزش نیروی محلی با رعایت حقوق کار

رصد و پایش کیفیت آب و رعایت اصول رهاسازی فاضلاب

چنین الگویی، اگرچه تاکنون در عمل شکل نگرفته، اما کاملاً ممکن و تحقق‌پذیر است و می‌تواند الهام‌بخش سیاست‌گذاران و بخش خصوصی باشد.

درس‌هایی از تجربه جهانی اخلاق زیستی در صنعت آبزیان

در کشورهایی مانند نروژ، هلند، نیوزیلند و ژاپن، اصول اخلاق زیستی در قالب استانداردهای ملی اجرا می‌شود. به عنوان مثال:

در نروژ، پرورش‌دهندگان موظف‌اند رفتارهای غیرعادی ماهیان را ثبت و گزارش کنند.

در ژاپن، شیوه‌های سنتی پرورش با استانداردهای اخلاقی زیستی تلفیق شده است.

در هلند، مزارع بدون گواهی رفاه حیوانی اجازه فعالیت تجاری ندارند.

پیشنهادات برای تدوین منشور اخلاق زیستی برای همه ما

برای حرکت به سمت آبزی اخلاق‌محور، کشورهای مرتبط می‌تواند اقدامات زیر را در دستور کار قرار دهند:

تدوین منشور ملی اخلاق زیستی دراین صنعت جوان و نوپا

گنجاندن سرفصل «اخلاق زیستی» در برنامه درسی دانشکده‌های مرتبط 

اعطای نشان مزرعه اخلاق‌محور به تولیدکنندگان برتر

حمایت مالی از طرح‌های پایلوت در این حوزه

نتیجه‌گیری:

دعوت به گفت‌وگوی زیست‌اخلاقی در سطوح علمی و اجرایی

اخلاق زیستی نه یک الزام فانتزی، بلکه ضرورتی برای بقای بلندمدت صنعت آبزیان است.
توسعه پایدار بدون پایبندی به اصول زیستی و اخلاقی ممکن نیست. اکنون زمان آن فرا رسیده که با نگاهی انسانی، حرفه‌ای و آینده‌نگر، منش اخلاقی را به ستون فقرات تکثیر و پرورش آبزیان در برخی از کشورها تبدیل شود.

لذا شاید زمان مناسب فرارسیده تا اخلاق، نه فقط در گفتار، بلکه در عمل وارد بدنه تولید آبزیان شود. صیانت از حیات، عدالت در تغذیه، کرامت در پرورش و حکمت در برداشت، اصولی هستند که باید به سنگ بنای آینده صنعت آبزیان تبدیل شوند. این مقاله، دعوتی است به همه دانشگاهیان، دانشجویان،جوانان،  صاحبان شرکت های پیشران، دانش بنیان،  فعالان و وجدان‌های بیدار برای آغاز یک اصلاح آرام، اخلاق‌محور و خداپسندانه  باشد که زیربنای خدا پسندانه و زیبای توجه الزامات اخلاقی بیشتر از گذشته به موجودات زبان بسته عرصه آبی است ./ ۶۸۸

علیرضا کیهان‌پور 

منابع برای مطالعه بیشتر :

FAO. (2020). The State of World Fisheries and Aquaculture. Food and Agriculture Organization of the United Nations.

Naylor, R. L., et al. (2021). Blue food demand across geographic and income groups. Nature, 597(7876), 360–365.

Ashley, P. J. (2007). Fish welfare: Current issues in aquaculture. Applied Animal Behaviour Science, 104(3–4), 199–235.

Broom, D. M. (2016). Fish welfare and the public perception. Animal Welfare, 25(2), 123–127.

Kaiser, M. & Steffens, W. (2002). Ethics and the sustainable development of aquaculture. Journal of Applied Ichthyology, 18(2), 106–110.