نعل حیوانات؛ فراموش‌شده‌ای در حاشیه که "سلامت دام و وجدان انسانی" را احیا می‌کند

فاخته: نگاه نخست؛ این مقاله با رویکردی اخلاقی، تاریخی، زیستی و دامپزشکی تلاش دارد نشان دهد چرا نعل‌گذاری (به‌ویژه برای چهارپایان کار و بار) هنوز موضوعیت دارد و چرا نباید در عصر مدرن نیز آن را به حاشیه راند. همچنین نگارنده با نیتی خداپسندانه، سعی دارد این موضوع مغفول را به عرصه توجه دوباره بیاورد، باشد که ثوابی و اثری نیک در سلامت دام و رعایت کرامت موجودات رقم خورد.

اشاره
نعل یا horseshoe ابزاری نیم‌دایره‌ای از جنس فلز، لاستیک یا کامپوزیت است که برای حفاظت از سم (hoof) حیواناتی چون اسب، قاطر، الاغ و گاو بر پا کوبیده می‌شود. در فرهنگ‌های مختلف و در اعصار مختلف، نعل‌کوبی هم نماد کار و قدرت بوده و هم نشانه‌ای از مهارت انسان در همزیستی با حیوان. اما با تحول شیوه‌های دامداری و ورود ماشین‌آلات، بسیاری از عناصر سنتی چون نعل و نعل‌بند به فراموشی سپرده شده‌اند. این مقاله با تکیه بر منابع تاریخی، دامپزشکی، زیست‌محیطی و فرهنگی، این گزاره را به چالش می‌کشد که: 
آیا واقعاً دوران نعل‌کوبی گذشته است؟ و آیا سلامت دام بدون توجه به پا و سم، کامل خواهد بود؟

واژگان کلیدی 

نعل، horseshoe، سلامت دام، نعل‌بندی، اخلاق زیستی، دامپزشکی سنتی، تاریخ دامداری، فراموشی سنت‌ها، باربرداری حیوانی، حفاظت سم، پادرد، بهره‌وری اقتصادی، رفاه دام، حیوانات بارکش

 نعل چیست و چرا مهم است؟

نعل (horseshoe) به صفحه‌ای از فلز یا ماده مقاوم گفته می‌شود که برای حفاظت از سُم حیواناتی مانند اسب، گاو، الاغ و گاه شتر بر آن کوبیده می‌شود. سُم حیوان در اثر حرکت روی سطوح سخت مانند سنگ، آسفالت، یا شن‌زار آسیب می‌بیند و نعل، مانند کفش برای انسان، نقش محافظ دارد.

نعل‌بندی اگر به درستی و با رعایت موازین علمی انجام شود، از ترک‌خوردگی، سائیدگی و عفونت در سُم جلوگیری می‌کند و در عین حال، مانع از افت کارایی و حرکت حیوان می‌شود.
 در بسیاری از کشورها، نعل‌بند (farrier) شغلی رسمی، با آموزش آکادمیک و تحت نظارت تخصصی دامپزشکان است.

 ریشه‌های تاریخی نعل در تمدن‌ها

نعل در تمدن‌های کهن مانند ایران، روم، چین، بابل و مصر سابقه دارد. نخستین نعل‌ها از چرم یا الیاف گیاهی بودند و بعدها فلزی شدند.
 اسناد تاریخی از دوره ساسانی و صفوی در ایران به وجود صنف نعل‌بند اشاره دارند. در متون ادب فارسی نیز واژه‌هایی چون "نعل زرین"، "نعل سمند" و "آهن نعل" بارها تکرار شده‌اند.

با وجود آنکه برخی منابع شواهد مستقیم از نعل‌گذاری بر شتر ارائه نکرده‌اند، اما اسنادی از دوره اسلامی و حتی در بخشی از آفریقا به کارگیری قطعات چرمی یا فلزی در زیر پای شتر برای محافظت از سُم گزارش شده‌اند. لذا آنچه در ابتدا شاید پارادوکس می‌نماید، در منابع تاریخی مصداق‌هایی دارد، هرچند نه به گستردگی نعل اسب و گاو.

کارکرد زیستی نعل

نعل باعث توزیع بهتر وزن حیوان روی پا می‌شود. این امر برای حیوانات بارکش و یا دام‌هایی که در زمین‌های ناهموار حرکت می‌کنند، اهمیت زیادی دارد. بدون نعل، سیم به‌مرور تَرَک می‌خورد، دردناک می‌شود و در نهایت به افت عملکرد یا زمین‌گیر شدن دام می‌انجامد. این عارضه به‌ویژه در گاوهای شیری، اسب‌های کار و الاغ‌های روستایی، اثر اقتصادی بزرگی دارد.

 آسیب‌شناسی حذف نعل از دامپروری

در بسیاری از روستاها، نعل‌کوبی به دلایل اقتصادی، کمبود نیروی کار ماهر و باورهای غلط کنار گذاشته شده است. این حذف خاموش، سبب بروز زخم‌های پا، عفونت، بدحرکتی، و افت شیردهی یا باربرداری شده است. هزینه درمان این عوارض بسیار بیش از هزینه نعل‌بندی پیشگیرانه است.

 اخلاق زیستی و نعل؛ وظیفه‌ای انسانی

موجود زنده حق دارد در شرایطی بدون درد، با آسایش و سلامت زندگی کند. حذف نعل برای دام بارکش یا کاری، ظلمی پنهان است که صرفاً به دلیل غفلت ما رخ می‌دهد.
 رعایت کرامت حیوانات (Animal Welfare) امروز در اخلاق دامپزشکی بین‌المللی جایگاهی مهم و بلند دارد.

از منظر دینی نیز توجه به راحتی و سلامت حیوان از توصیه‌های مؤکد است. در آموزه‌های اسلامی، روایت‌هایی از رعایت حقوق حیوانات در حمل بار، پوشش سُم، و منع اذیت آن‌ها آمده است.

 اقتصاد دامپروری و نعل

نعل‌کوبی به‌طور مستقیم باعث کاهش هزینه‌های درمانی دام، افزایش عمر کاری، و بهبود بهره‌وری می‌شود. دام‌هایی با نعل مناسب کمتر زمین‌گیر می‌شوند، وزن بار بیشتری را حمل می‌کنند و آسیب‌پذیری کمتری دارند. حتی در حمل‌ونقل روستایی نیز این مسأله از منظر اقتصادی حائز اهمیت است.

 بازآفرینی شغلی به نام نعل‌بند

احیای شغل نعل‌بندی، به‌ویژه در روستاها، می‌تواند باعث اشتغال‌زایی، تداوم یک مهارت سنتی، و کاهش هزینه‌های درمانی برای دامدار شود. نعل‌بندهای سنتی می‌توانند با آموزش علمی دامپزشکی مدرن، وارد چرخه خدمات دام شوند. می‌توان "نعل‌بندی را بخشی از کلینیک‌های دامپزشکی سیار" دانست.

 نقش نعل در توسعه پایدار روستایی

در مناطقی که دام هنوز نقش باربر و محرک دارد، سلامت پا و حرکت، اصل اول است. توجه به این امر می‌تواند از مهاجرت دامدار، افت تولید و وابستگی روستاییان به ماشین‌آلات پرخرج جلوگیری کند. 
احیای نعل‌کوبی یکی از مصادیق ساده اما مؤثر توسعه روستا با محوریت «فناوری‌های بومی کم‌هزینه» است.

فکت‌ها، نمونه‌ها و مصادیق جهانی

در کشورهای توسعه‌یافته مانند آلمان، سوئیس، کانادا و ایلات متحده، نعل‌بند شغل رسمی و حرفه‌ای است. 
حتی در پرورش اسب‌های ورزشی، نعل با فناوری لیزری طراحی و تولید می‌شود. نعل‌گذاری در برخی نژادهای گاو گوشتی نیز گزارش شده است.

در کشورهای آفریقایی نیز هنوز در کاروان‌های شتری از محافظ‌هایی چرمی یا لاستیکی زیر پا استفاده می‌شود که کارکرد نعل را دارد.

 پیشنهادهای راهبردی

تدوین دوره‌های آموزشی نعل‌بندی سُنتی برای جوانان روستایی

گنجاندن مباحث رفاه دام و اخلاق زیستی در آموزش‌های دامپزشکی

راه‌اندازی کمپین «پای دام، نان دامدار» با محوریت نعل

ارائه یارانه برای نعل و نعل‌بند در مناطق محروم

ثبت نعل‌بندی به‌عنوان مهارت بومی در فهرست میراث ناملموس

 نعل، بازگشت به وجدان

در عصر کنونی، شاید کسی به این وسیله‌ی به‌ظاهر ساده، یعنی نعل، توجه نداشته باشد. اما نگارنده با نیتی خداپسندانه این مقاله را تقدیم کرده تا جسارتا یادآور شود که گاهی "بزرگ‌ترین ظلم‌ها در دل بی‌توجهی‌های کوچک" نهفته‌اند. احیای نعل نه فقط به سلامت دام، بلکه به احیای وجدان کاری و اخلاق زیستی ما بازمی‌گردد./ ۷۰۸

             علیرضا کیهان‌پور 

■ ضرب‌المثل «یه دونه به میخ می‌زنه، یه دونه به نعل» کنایه از دوپهلو حرف زدن، جانب هر دو طرف را گرفتن، یا طوری سخن گفتن یا رفتار کردن است که نه کسی ناراحت شود، نه رضایت کامل کسی جلب شود. معمولاً برای کسی به کار می‌رود که موضع مشخصی ندارد و تلاش می‌کند هم طرف این را نگه دارد، هم طرف مقابل آن را.

ریشه و تصویر ذهنی ضرب‌المثل

این مثل از عمل "نعل‌کوبی اسب یا قاطر" گرفته شده است. وقتی نعل‌بند می‌خواهد نعل را به سُم اسب بکوبد، با یک ضربه میخ را به نعل می‌زند و گاهی ضربه‌ای هم به نعل می‌زند تا جا بیفتد. این عمل در ظاهر یکی به نعل و یکی به میخ است، ولی در باطن هدفش جا انداختن نعل است. اما در مثل عامیانه، معنی کنایه‌ای‌اش این شده که کسی حرف یا کاری انجام می‌دهد که هم دل این طرف را به‌دست آورد، هم آن طرف را، بدون آنکه به‌روشنی موضع‌گیری کند.

نمونه کاربرد
فلانی توی جلسه همش می‌گفت "با طرح شما موافقم ولی نگرانی‌هایی هم هست"، واقعاً یه دونه به میخ می‌زد یه دونه به نعل، اصلاً معلوم نبود با کیه!

■■ قِيَارْ یعنی قِیْراندود کردنِ کفِ سُمِّ اَسب برایِ مُحافَظَت در بَرابَرِ رُطوبَت و آلودِگی.
نَعْلْ یعنی نَصْبِ قِطْعَه‌ای فِلَزّی رویِ سُم برایِ اِسْتِحْکام و جِلُوگیری از ساییدِگی.
قِیَارْ کاری مُوقَّت و سَبُک است، نَعْلْ زَدن دائِمِی‌تر و مُقاوِم‌تر.
قِیَارْ با مَوادِّ نَرْم (مثلِ قِیْر) انجام می‌شود، نَعْلْ با فِلَزّ و میخ.
قِیَارْ بیش‌تر در مَناطِقِ مُرَطَّب، نَعْلْ در مَسیرهای سَخْت و سَنگی کاربُرد دارد.

منابع:

FAO Animal Welfare Reports

OIE – World Organisation for Animal Health Guidelines

دامپزشکی کاربردی، انتشارات جهاد دانشگاهی

کتاب «فرهنگ دامداری ایران»، جلد اول، انتشارات فرهنگستان

مجموعه مقالات "Ethics and Animal Shoeing", Cambridge University Press