یادداشت؛ علیرضا کیهان پور:
چَموشِ خَموش ؛ رازهای سَر بِه مُهر اسب ایرانی در فرهنگ و اقتصاد بومی
فاخته- این یادداشت با نگاهی تلفیقی از انسان‌شناسی، دامپروری، تاریخ بومی و رویکرد توسعه‌محور، به بازخوانی جایگاه اسب در ایران امروز پرداخته است، به‌ویژه اسب‌های نژاد ایرانی که هم از نظر ژنتیکی ارزشمندند و هم از حیث فرهنگ‌ساز بودن.
نجابت خفته در غبار
در دل خاک ایران، ردِ سُم‌هایی هست که تاریخ را رقم زده‌اند. اسب‌هایی که نه‌فقط وسیله‌ای برای حمل‌ونقل و جنگ، که یاران وفادار انسان بوده‌اند. در کوهستان‌های زاگرس، دشت‌های خراسان، جلگه‌های ترکمن‌صحرا و مرزهای سیستان و بلوچستان، اسب‌هایی زندگی می‌کنند که تاریخ شفاهی روستاها و ایلات، خاطراتی بی‌پایان از آن‌ها ثبت کرده است.
اصطلاح «چموشِ خموش» در این نوشتار اشاره دارد به آن دسته از اسب‌های ایرانی که با وجود نژاد اصیل، خلق‌وخوی خاص و نجابت، امروز در سایه توسعه نامتوازن، کم‌توجهی به معیشت عشایر و بی‌اعتنایی به تنوع زیستی، شایددر خطر فراموشی و انقراض‌اند.
در پیشانی اسب خیر و برکت نهفته است
اسب در ساختار زندگی عشایری و روستایی ایران
اسب در زندگی عشایر و روستاییان ایران، موجودی چندمنظوره بوده است :
وسیله حمل‌ونقل در ارتفاعات و مسیرهای صعب‌العبور.
عنصر اصلی در کوچ‌های فصلی برای عشایر.
مظهر شرافت، غیرت و قدرت در شعرها و حکایت‌های محلی.
نقش کلیدی در آیین‌های بومی مثل بازی‌های محلی (چوگان، کورس، قوش‌دوزی) و مراسم عاشورایی.
در برخی مناطق، اسب به عنوان «دارایی اعتباری» محسوب می‌شد، همچون طلا یا زمین.
نژادهای اسب ایرانی؛ گنجینه‌های خاموش
ایران میزبان گونه‌هایی منحصربه‌فرد از اسب‌هاست که با محیط جغرافیایی بومی تطبیق یافته‌اند. برخی نژادهای شاخص عبارتند از:
اسب ترکمن (آخال‌تکه): نژادی باشکوه و دونده، مخصوص دشت‌های گلستان و خراسان شمالی.
اسب کُرد: پرقدرت، استوار و وفادار، با گستره پراکنش در کردستان، کرمانشاه، ایلام و لرستان.
اسب دره‌شهری: مربوط به عشایر لر و ایلام، نیرومند و مقاوم.
اسب قره‌باغی: بومی مناطق آذربایجان، با قدرت حرکتی بالا در مسیرهای کوهستانی.
اسب سیستانی: سریع و سبک، متعلق به زیست‌بوم خشک و بیابانی جنوب شرق.
اسب قشقایی: همراه دائمی ایلات فارس، با هوش و انعطاف‌پذیری بالا.
برآورد جمعیت اسب‌های ایران (۱۴۰۲)
بر اساس منابع میدانی و برآوردهای غیررسمی نهادهای دامپروری و انجمن‌های نگهداری نژادهای بومی:
تعداد کل اسب‌ها در ایران: حدود ۱۷۰ تا ۲۰۰ هزار رأس
از این میان، حدود ۵۵ درصد مادیان و ۴۵ درصد اسب نر هستند.
پراکندگی نسبی:
استان‌های خراسان شمالی، گلستان، کردستان، آذربایجان شرقی و غربی، ایلام، فارس و خوزستان بیشترین سهم را دارند.
نژاد در معرض تهدید انقراض: ترکمن و سیستانی
بیشترین نرخ زادآوری بومی: اسب‌های کرد و قشقایی
این آمار نشانگر اهمیت راهبردی حفاظت ژنتیکی، بهسازی نژادی و بهبود معیشت دامداران مرتبط با اسب است.
چالش‌های نگهداری اسب در ایران معاصر
افول نقش کاربردی اسب در اقتصاد روزمره
جایگزینی با موتورسیکلت و خودرو
هزینه بالای خوراک و نگهداری
علی‌الخصوص در مناطق محروم
فقدان بیمه و حمایت دولتی
عدم حضور اسب در فهرست دام‌های اقتصادی دارای بیمه دولتی
نبود بانک ژن و فقدان ثبت شجره نامه رسمی به ویژه برای نژادهای در معرض خطر
اُفت فرهنگی نسبت به اهمیت اسب
حذف تدریجی آن از شعر، نمادها و آیین‌های معاصر
اسب در فرهنگ، آیین و هنر بومی
در بسیاری از فرهنگ‌های روستایی، اسب جایگاهی آیینی داشته است. نمونه‌هایی از کاربردهای فرهنگی :
تاسوعا و عاشورا : اسب بی‌سوار نماد پهلوانی و رشادت های حضرت ابوالفضل العباس (علیه‌السلام)در "تعزیه های" روستاهای لُر، کُرد، بختیاری و قشقایی نشین.
عروسی سُنتی: سواری عروس و داماد بر اسب تزئین‌شده در روستاهای شمال‌غربی.
چوگان و بازی‌های آیینی: به‌ویژه در گلستان و خراسان شمالی.
داستان‌ها و ضرب‌المثل‌ها: مانند «اسب‌سواری با چشم‌بسته نمی‌شود» یا «اسب بی‌عنان، به دره می‌افتد».
اسب در مسیر احیا
راهکارهایی برای بیدارسازی چموشِ خموش
ایجاد بانک ملی ژن اسب ایرانی
بیمه خاص برای اسب روستایی و عشایری
حمایت از پرورش‌دهندگان محلی با یارانه خوراک، واکسیناسیون و دارو
برگزاری جشنواره‌های فرهنگی - ورزشی اسب در روستاها
تولید محتوای فرهنگی و هنری پیرامون اسب در سینما، انیمیشن، کتاب‌های کودک و مدرسه
خُم خاموش اسب، باید جوشیدن آغاز کند
«اسب این حیوان نجیب دوست داشتنی، میراث زنده تاریخ ایران است ؛ نه فقط حیوانی برای حرکت، که بخشی از هویت ما. امروز باید از نو، اسب را در فرهنگ، اقتصاد و زیست‌بوم بومی بازتعریف کنیم.
«چَموشِ خَموش» را باید از خاموشی بیرون آورد، نه با شعار، که با حمایت عملی از روستاییان و عشایر و البته احترام به این یار و یاور بی‌ادعا.»/ ۷۱۳
علیرضا کیهان‌پور
دسترسی سریع
بخش های مفید
راه های ارتباطی
