چالش‌ها و وضعیت پرورش گاوهای شیری هلشتاین در ایران / بخش نخست

فاخته- دیباچه؛ "نژاد هلشتاین" به‌عنوان یکی از برجسته‌ترین و پربازده‌ترین نژادهای گاو شیری در جهان شناخته می‌شود. این نژاد که خاستگاه آن به مناطق شمالی اروپا بازمی‌گردد، به‌واسطه توانایی بالای تولید شیر، به‌ویژه در سیستم‌های دامداری صنعتی، به سرعت در کشورهای مختلف گسترش یافته است. در ایران نیز گاوهای هلشتاین بیش از ۸۵ درصد از جمعیت گاوهای شیری صنعتی را تشکیل می‌دهند و نقش مهمی در تأمین شیر خام کشور دارند.

با این‌حال، پرورش این نژاد در ایران با مجموعه‌ای از چالش‌های ساختاری، اقلیمی، مدیریتی و اقتصادی همراه است. شرایط اقلیمی خشک و نیمه‌خشک، کمبود منابع آبی و علوفه، ضعف در زیرساخت‌های دامداری، و همچنین نارسایی در مدیریت بهداشت و اصلاح نژاد، از جمله عوامل محدودکننده بهره‌وری مطلوب این نژاد در ایران به شمار می‌روند.

مطالعه دقیق این چالش‌ها، بررسی تطبیقی با کشورهای موفق در پرورش هلشتاین و ارائه راهکارهای مبتنی بر فناوری‌های نوین و دانش بومی، می‌تواند راهگشای ارتقاء بهره‌وری و پایداری پرورش این نژاد در کشور باشد. 
اراده نوشتار بر این است تا با تحلیل همه‌جانبه وضعیت پرورش گاوهای هلشتاین در ایران، چشم‌انداز روشنی از فرصت‌ها، تهدیدها و مسیرهای بهبود پیش روی این صنعت مهم ترسیم نماید.

چالش‌های اقلیمی و محیط زیستی

استرس گرمایی
ایران دارای اقلیم گرم و خشک در بخش بزرگی از سرزمین خود است، درحالی‌که هلشتاین‌ها ، بومی مناطق معتدل اروپا هستند.
دمای بالا (بالای ۲۷ درجه سانتی‌گراد) در بسیاری از مناطق کشور باعث کاهش مصرف خوراک، کاهش تولید شیر، افت باروری و افزایش مرگ‌ومیر در گله‌ها می‌شود.
خشکسالی و کم‌آبی
بحران آب در ایران سبب کمبود منابع برای تولید علوفه و تأمین آب آشامیدنی با کیفیت برای دام‌ها شده است.پرورش گاو هلشتاین، نژادی پرمصرف در آب، در چنین شرایطی پایدار نیست.
تغذیه و تأمین خوراک

وابستگی به خوراک وارداتی
بیش از ۶۰٪ کنسانتره و مکمل‌های دام در ایران وارداتی است. با تحریم‌ها و نوسانات نرخ ارز، تأمین پایدار این اقلام بسیار دشوار و پرهزینه شده است.
کیفیت پایین علوفه داخلی
علوفه‌هایی مانند یونجه و سیلوی ذرت، در بسیاری از مناطق به دلیل فقر خاک و بی‌برنامگی کشت، کیفیت مناسبی ندارند.
خوراک بی‌کیفیت = تولید شیر پایین + افزایش هزینه تمام‌شده + کاهش عمر اقتصادی دام.

 ساختار مدیریتی و دانش فنی

ضعف دانش مدیریتی در گاوداری‌ها

بسیاری از دامداران هنوز از روش‌های سُنتی مدیریت استفاده می‌کنند.
مدیریت ناکارآمد ماملیا، زایمان، تغذیه پس از زایمان و برنامه‌های واکسیناسیون، سبب افزایش بیماری‌ها و افت تولید می‌شود.
نبود نیروی متخصص کافی
کمبود دامپزشک تخصصی دام سنگین، کارشناسان تغذیه، اصلاح‌نژادگران و تکنسین‌های هوشمندسازی، مانعی برای مدیریت علمی است.

 بهداشت و بیماری‌ها

شیوع بالای بیماری‌هایی مانند ورم پستان (mastitis)، اسیدوز، کتوز و نازایی، از چالش‌های عمده گله‌های هلشتاین هستند.

مقاومت آنتی‌بیوتیکی به‌دلیل مصرف بی‌رویه داروها، رو به افزایش است.

عدم رعایت اصول قرنطینه، واکسیناسیون و بهداشت جایگاه

در بسیاری از دامداری‌های کوچک، بیماری‌های واگیر مثل تب برفکی یا تب سه‌روزه همچنان خسارت‌بار هستند.

ضعف در زیرساخت‌های فنی و مکانیزاسیون

کمبود سیستم‌های خنک‌سازی، تهویه و شیردوشی هوشمند

هلشتاین‌ها به مدیریت دقیق نیاز دارند، اما در ایران بسیاری از دامداری‌ها فاقد تجهیزات پیشرفته مانند ربات‌های شیردوش، سیستم‌های تهویه مه‌پاش، سنسورهای سلامت و مدیریت گله دیجیتال هستند.

فرسودگی تأسیسات

دامداری‌های نیمه‌صنعتی یا قدیمی اغلب از زیرساخت‌هایی با عمر بالای ۳۰ سال استفاده می‌کنند که بهره‌وری و استاندارد زیستی دام را پایین می‌آورد.

 اقتصاد پرورش و هزینه‌های فزاینده

هزینه بالای تولید شیر

طبق بررسی‌ها، قیمت تمام‌شده هر لیتر شیر در گاوداری صنعتی به‌طور متوسط بیشتر از ۴۵ هزار تومان است، درحالی‌که قیمت خرید تضمینی یا بازار آزاد اغلب کمتر است.

نقدینگی پایین و کمبود تسهیلات

عدم دسترسی به تسهیلات بلندمدت با بهره مناسب، دامدار را در نوسازی، تغذیه و...دچار گرفتاری مضاعف نموده است.

بسیاری از گاوداران، به‌ویژه در مناطق دورافتاده، با مشکلات جدی در تأمین منابع مالی برای نوسازی و ارتقای سیستم‌ها روبه‌رو هستند. سیستم‌های حمایتی دولتی و تسهیلات بانکی به‌طور معمول برای دامداران کوچک و متوسط در دسترس نیستند یا شرایط سختی برای دریافت دارند.به‌دلیل نرخ بهره بالا و نوسانات بازار، سرمایه‌گذاری در بهبود گله‌ها و ساختار دامداری‌ها عملاً برای بسیاری از گاوداران غیرممکن است. همچنین بیمه دام و محصول نیز در ایران به‌طور کامل پوشش‌دهنده خسارت‌ها نیست و در صورت بروز بحران‌هایی همچون بیماری‌ها یا بلایای طبیعی، گاوداران با خسارات جبران‌ناپذیری مواجه می‌شوند.
چالش‌های ژنتیکی و اصلاح نژاد

محدودیت در اصلاح ژنتیک
اگرچه گاوهای هلشتاین در ایران از لحاظ تولید شیر بسیار کارآمد هستند، اما میزان تولید شیر در این گاوها در صورت عدم بهبود مستمر اصلاح نژاد، کاهش خواهد یافت. اصلاح ژنتیک با هدف افزایش تولید شیر، مقاومت به بیماری‌ها و سازگاری با شرایط سخت، نیازمند سرمایه‌گذاری‌های بلندمدت و آزمایشگاهی است که در بسیاری از گاوداری‌ها در ایران به‌دلیل محدودیت‌های مالی در دسترس نیست.همچنین به دلیل مشکلات اقتصادی، بسیاری از دامداران قادر به استفاده از اسپرم‌های اصلاح نژادی وارداتی یا تکنولوژی‌های به‌روز اصلاح نژاد نیستند و در نتیجه، پیشرفت ژنتیکی در گله‌ها کُند است.کاهش تنوع ژنتیکی استفاده بیش از حد از گاوهای هلشتاین و عدم تنوع ژنتیکی در گله‌ها می‌تواند باعث بروز مشکلات ژنتیکی مانند بیماری‌های ارثی و کاهش مقاومت گله در برابر بیماری‌ها و شرایط سخت شود. از سوی دیگر، به‌کارگیری نژادهای بومی که در شرایط سخت ایران به‌خوبی سازگاری دارند، از نظر تولیدی قابل رقابت با هلشتاین‌ها نیستند، به همین دلیل پرورش گاوهای بومی در ایران به میزان کافی رونق نیافته است.
 ضعف در قوانین و سیاست‌های حمایتی 

فقدان سیاست‌های منسجم حمایتی
صنعت دامداری در ایران، به‌ویژه در بخش گاوهای شیری، از سیاست‌های حمایتی و تشویقی کافی برخوردار نیست. دولت به‌طور محدودی از گاوداران حمایت می‌کند و بسیاری از تسهیلات مالی و کمک‌های دولتی به‌ویژه برای دامداران کوچک به‌دلیل پیچیدگی‌های اداری و فسادهای احتمالی در مسیر دریافت این تسهیلات، ناکافی و ناکارآمد هستند.
علاوه بر این، قوانین مربوط به واردات و صادرات شیر و محصولات لبنی، در برخی موارد دست‌و پاگیر بوده و موجب عدم تناسب عرضه و تقاضا می‌شود که منجر به نوسانات شدید قیمت و کاهش درآمد گاوداران می‌شود.
نبود نظارت بر فرآیند تولیدنظارت ناکافی بر فرآیند تولید شیر و فرآورده‌های لبنی در بسیاری از گاوداری‌ها و کارخانجات فرآوری باعث می‌شود که استانداردهای بهداشتی رعایت نشود و محصولات نهایی دارای کیفیت پایین‌تری نسبت به استانداردهای جهانی باشند. این مسئله می‌تواند بر سلامت عمومی جامعه و اعتبار بازارهای داخلی و بین‌المللی تأثیر منفی بگذارد./661
ادامه دارد.‌..

          علیرضا کیهان پور

منابع :
ماهنامه علوم دامی ایران,۵۵(۳), ۴۱۹–۴۳۶.

سیویلیکا.

Khani-Bandani, H., Maghsoudi, A., Rokouei, M., Mohammad Nazari, B., Abbasi, M. A., & Faraji-Arough, H. (2023). تأثیر تغییرات اقلیم بر شمار گله‌های منتخب و عملکرد گاوهای هلشتاین ایران.  ماهنامه علوم دامی ایران