دامپزشکی ایران در پیچ تند اخلاق، رفاه و پژوهش؛ لبه تحول یا سقوط؟

فاخته- سازمان نظام دامپزشکی کشور، به عنوان نهادی تخصصی و مستقل، در سال‌های اخیر می‌کوشد تا علاوه بر نظارت بر فعالیت‌های دامپزشکی، جایگاه خود را در حوزه‌های رفاه حیوانات، اخلاق حرفه‌ای و بهره‌گیری از ظرفیت‌های علمی و پژوهشی بهبود بخشد. سلسله جلسات و مباحث اخیر، نشانه‌ای از عزم جدی این سازمان برای رفع چالش‌ها و توسعه راهکارهای عملیاتی است. این مقاله با نگاهی تحلیلی، مزایا، معایب، موانع و پیشنهادات راهبردی این تحولات را بررسی و به چالش‌های کلیدی پیش روی حرفه دامپزشکی در ایران می‌پردازد.

 

 

تشکیل کمیته «رفاه، حقوق حیوانات و اخلاق حرفه‌ای» و تقسیم آن به سه زیرکمیته تخصصی (حقوق حیوانات، رفاه حیوانات، اخلاق حرفه‌ای دامپزشکی)، نشان‌دهنده درک عمیق سازمان نظام دامپزشکی از اهمیت این موضوعات در دنیای امروز است. دکتر مطلبی به درستی اشاره کرده‌اند که رفاه و حقوق حیوانات از مأموریت‌های مغفول اما اساسی این سازمان بوده است.

 

 

تقویت پایه‌های اخلاقی و پر کردن خلاء قانونی: این کمیته با تمرکز بر اصول اخلاقی و تلاش برای تدوین قوانین جامع، به ارتقاء شناخت و رفتار جامعه دامپزشکی با حیوانات کمک می‌کند. این رویکرد می‌تواند خلأهای قانونی در زمینه‌هایی چون نگهداری، حمل و نقل، و کشتار حیوانات را پر کند.

افزایش آگاهی عمومی و همسویی با استانداردهای جهانی: برنامه‌های آموزشی و وبینارها به افزایش آگاهی عمومی درباره رفاه حیوانات کمک کرده و همسویی با استانداردهای سازمان جهانی دامپزشکی (OIE)، سند راهبردی امنیت غذایی، و آموزه‌های اسلامی را تسهیل می‌کند. این توجه به ابعاد انسانی-اخلاقی دامپزشکی، سلامت روانی جامعه را نیز ارتقاء می‌دهد.

 

 

موانع بروکراتیک و کمبود منابع: به گفته دکتر مطلبی، اولویت‌های بروکراتیک و فقدان منابع مالی و انسانی کافی، می‌تواند مانع پیگیری مؤثر اهداف کمیته شود.

چالش‌های فرهنگی و قانونی: آگاهی ناکافی جامعه و حتی برخی فعالان دامپزشکی از اهمیت رفاه حیوانات، در کنار پیچیدگی و طولانی بودن فرآیند تدوین و تصویب قوانین جامع (که به همکاری دستگاه‌های متعدد نیاز دارد)، مقاومت در برابر اجرای سیاست‌ها را افزایش می‌دهد. دیدگاه‌های متفاوت در جوامع مرتبط با حقوق حیوانات نیز می‌تواند چالش‌هایی را در تصمیم‌گیری‌ها ایجاد کند.

 

 

طراحی و اجرای برنامه‌های آموزشی تخصصی و عمومی در حوزه حقوق و رفاه حیوانات و اخلاق دامپزشکی.

تخصیص بودجه و حمایت مالی برای ایجاد ساختارهای پایدار در کمیته‌ها و توسعه زیرساخت‌های اجرایی و جذب نیروی متخصص.

همکاری و هماهنگی میان نهادهای ذیربط برای تسریع فرآیند قانون‌گذاری و کاهش موانع بروکراتیک.

ایجاد نظام پایش و ارزیابی مستمر جهت اصلاح و بهبود سیاست‌ها و سامانه‌ای برای دریافت گزارش‌های تخلفات رفاهی و اخلاقی با امکان پیگیری سریع و تعیین مجازات‌های متناسب.

 

 

جلسه هم‌اندیشی با موسسه رازی، گامی استراتژیک برای بهره‌گیری حداکثری از ظرفیت‌های علمی و پژوهشی در خدمت دامپزشکی کشور است. این همکاری می‌تواند نقش مهمی در تقویت بخش خصوصی دامپزشکی و ارتقای امنیت غذایی ایفا کند.

 

 

بهره‌برداری از ظرفیت‌های مغفول و تقویت بخش خصوصی: موسسه رازی با ۱۵ آزمایشگاه تخصصی و ظرفیت‌های علمی بالا (مانند تولید سالانه ۴۰۵ میلیون دُز واکسن دامی و کاهش ۴۶٪ شیوع آبله دامی)، می‌تواند با همکاری سازمان نظام دامپزشکی به فعال‌سازی این پتانسیل‌ها و تقویت بخش خصوصی دامپزشکی کمک کند. این همکاری منجر به توسعه شرکت‌های دانش‌بنیان و ارتقاء امنیت غذایی می‌شود. (منبع: گزارش عملکرد مؤسسه رازی، ۱۴۰۳)

همکاری ساختاریافته و اطلاع‌رسانی مؤثر: پیشنهاد حضور نماینده موسسه رازی در ۱۴ کمیته تخصصی سازمان نظام دامپزشکی، بستری برای همکاری دائمی و تبادل اطلاعات دقیق و علمی فراهم می‌آورد. سازمان نظام دامپزشکی می‌تواند کانال مهمی برای اطلاع‌رسانی و بازاریابی محصولات موسسه رازی در سطح کشور باشد.

 

 

غلبه بر بی‌توجهی‌های گذشته و نیاز به پروتکل‌های مشترک: گلایه موسسه رازی از ارجاع محدود نمونه‌ها (تنها ۱۵٪ نمونه‌های آزمایشگاهی)، نشان‌دهنده مشکلات ساختاری و فرهنگی در همکاری‌های قبلی است. فقدان پروتکل‌های یکسان و رسمی برای دریافت نمونه‌ها نیز باعث بروز ناهماهنگی و کاهش بهره‌وری می‌شود.

چالش‌های هماهنگی و پیگیری: پیچیدگی همکاری بین‌سازمانی و احتمال تعارض منافع، می‌تواند اجرای برنامه‌ها را کند کند.

 

 

تعیین نماینده دائمی سازمان نظام دامپزشکی در شورای راهبردی موسسه رازی برای تسریع تصمیم‌گیری‌ها و ایجاد هماهنگی ساختاری.

برگزاری جلسات مستمر برای طراحی و اجرای دوره‌های آموزشی تخصصی و بازآموزی مشترک با استفاده از امکانات و ظرفیت‌های موسسه رازی در زمینه‌های تشخیص بیماری‌ها و فناوری‌های نوین.

تدوین و ابلاغ دستورالعمل‌های شفاف و کاربردی برای ارسال نمونه‌های آزمایشگاهی با ایجاد سامانه یکپارچه نمونه‌برداری و تعریف سهمیه استانی.

برنامه‌ریزی جهت تبلیغات علمی و اطلاع‌رسانی گسترده در بین دامپزشکان کشور درباره توانمندی‌های موسسه رازی.

حمایت از توسعه شرکت‌های دانش‌بنیان با همکاری نظام دامپزشکی در شناسایی نیازهای تحقیقاتی، سرمایه‌گذاری و حمایت از پروژه‌های فناورانه در حوزه داروهای دامپزشکی، واکسن‌ها و تجهیزات نوین درمانی.

توسعه واکسن‌های نوترکیب با استفاده از فناوری هسته‌ای در مؤسسه رازی (با الهام از پروژه تولید واکسن بروسلوز) برای کاهش وابستگی به واردات.

 

کمبود نیروی متخصص و ضعف آموزش عملی: انتقاد دکتر مطلبی از نظام آموزش عالی دامپزشکی به دلیل تربیت نیروهای غیرمتناسب با نیاز بازار، منجر به بیکاری ۵۰ هزار عضو سازمان شده است. سرفصل‌های درسی بیش‌ازحد تئوریک و کم‌بودن دوره‌های کارآموزی عملی در کشتارگاه‌ها و دامداری‌ها، از نقاط ضعف کلیدی هستند. (۸۰٪ دانشجویان دامپزشکی دوره کارآموزی در کشتارگاه ندارند).

محدودیت منابع مالی و نبود ضمانت اجرایی قوانین: شوراهای استانی سازمان نظام دامپزشکی با وجود اختیارات گسترده، به‌دلیل فقدان بودجه دولتی و نیروی انسانی کافی، عملاً نقش نظارتی محدودی دارند. علاوه بر این، دستورالعمل‌های مصوب شورای مرکزی (مانند تعرفه‌های خدمات) پس از ۱۰ سال هنوز به تصویب نرسیده‌اند که به فقدان شفافیت مالی و ارتباط مستقیم مالی بین کارشناسان و ارباب رجوع دامن زده است.

ضعف هماهنگی بین بخشی و تعارضات نهادی: فقدان هماهنگی میان نهادهای دولتی و غیردولتی، به ویژه میان سازمان نظام دامپزشکی (نهاد خصوصی) و سازمان دامپزشکی کشور (دولتی) در زمینه تفسیر حاکمیت (که سازمان دامپزشکی با تفسیر «حاکمیت = کنترل متمرکز»، پروانه‌های فعالیت را بدون هماهنگی با نظام صادر می‌کند، حال‌آن‌که قوانین مانند ماده ۲ قانون افزایش بهره‌وری، این اختیار را به نظام واگذار کرده است)، به تضعیف اقدامات منجر شده است.

وابستگی دارویی و فناورانه: مقاله به عدم توازن در خودکفایی دارویی (۹۷٪ داروهای دامی در برابر ۳۵٪ واکسن طیور) نپرداخته است. همچنین، نقش تحریم‌ها در دسترسی به نهاده‌های واکسن سازی (مانند محدودیت در واردات سویه‌های ویروسی) از چالش‌های مهم است. واردات سالانه ۱.۲ میلیارد دلار واکسن طیور نشانگر این وابستگی است.

مشکلات معیشتی دامپزشکان: تعرفه خدمات دامپزشکی پس از ۱۰ سال بازنگری نشده و درآمد ماهانه دامپزشکان به طور متوسط ۸ میلیون تومان است. (منبع: نظرات کاربران در خبرگزاری فاخته)

مقاومت در برابر تغییرات ساختاری و فرهنگی درون سازمان‌ها و کمبود آگاهی و فرهنگ‌سازی در حوزه رفاه حیوانات و اخلاق حرفه‌ای و نبود حساسیت اجتماعی در جامعه نسبت به مسائل حقوق حیوانات.

 

 

الف) اصلاح قوانین و ساختارها:

 

کاهش انتصابات دولتی: اصلاح ماده ۲ و ۵ قانون تأسیس نظام دامپزشکی با کاهش نمایندگان وزارتخانه‌ها (از ۵ به ۱ نفر) و افزایش اعضای انتخابی، وابستگی به دولت را کم کرده و چالاکی تصمیم‌گیری را افزایش می‌دهد.

مراحل اجرایی: تشکیل کارگروه اصلاح قانون (متشکل از نمایندگان مجلس، وزارت جهاد کشاورزی و سازمان نظام دامپزشکی)، تدوین طرح اصلاح ماده ۵ قانون تأسیس طی ۶ ماه، و تعیین ضرب‌الاجل ۲ ساله برای کاهش نمایندگان دولتی از ۵ به ۲ نفر.

شفاف‌سازی مالی و کاهش بروکراسی: الزام به انتشار گزارش‌های مالی دریافتی از پروانه‌ها و خدمات، با اولویت‌دهی به سامانه یکپارچه ساندا برای پرداخت‌های غیرنقدی و تسهیل روند صدور مجوزها و پروانه‌ها با حذف مراحل غیرضروری.

 

 

ذی‌نفع	نقش	مثال
دولت	تنظیم‌گری و نظارت	تخصیص درصدی از عوارض کشتارگاه‌ها به شوراهای استانی
خصوصی	اجرا و نوآوری	توسعه شرکت‌های دانش‌بنیان برای تولید ۳ واکسن استراتژیک تا ۱۴۰۶
علمی	پژوهش و آموزش	بهره‌گیری از ظرفیت مؤسسه رازی برای دوره‌های بازآموزی و جذب پروژه‌های منطقه‌ای

 

بین‌المللی‌سازی ظرفیت‌ها: استفاده از شبکه آزمایشگاه‌های OIE زیر نظر موسسه رازی (مانند آزمایشگاه آبله دامی) برای جذب پروژه‌های منطقه‌ای نظیر پایش بیماری‌های مشترک در عراق و افغانستان.

 

 

بازنگری کامل سرفصل‌های درسی دانشگاه‌ها با محوریت دروس عملی (مدیریت بحران، سلامت واحد) و الزام دانشگاه‌ها به اختصاص ۲۰۰ ساعت کار عملی در کشتارگاه‌ها و فارم‌های دامداری.

تشویق به آموزش مهارت‌های مدیریت و ارتباطات برای دامپزشکان (مدیریت بحران، ارتباط موثر با مشتریان و کار تیمی).

اجرای نقشه راه آموزشی و توسعه آموزش‌های مستمر و الکترونیکی با همکاری شرکت‌های خصوصی برای پوشش نیازهای جغرافیایی و کاهش هزینه‌های بهره‌برداران.

 

 

راه‌اندازی سامانه نظارتی متمرکز و یکپارچه برای رصد کیفیت دوره‌های آموزشی خصوصی، عملکرد آزمایشگاه‌ها و مراکز درمانی.

اجباری‌کردن نسخه الکترونیک دامپزشکی با اتصال به سامانه وزارت بهداشت؛ این اقدام ضمن کاهش مصرف آنتی‌بیوتیک‌ها، از خوددرمانی دامداران جلوگیری می‌کند.

زیرساخت‌های ضروری برای نسخه الکترونیک: راه‌اندازی اپلیکیشن آفلاین برای مناطق محروم، آموزش رایگان دامداران از طریق خانه بهداشت روستایی، و ارائه یارانه اینترنت به دامپزشکان بخش خصوصی.

 

 

الگوی موفق داخلی: "پروژه کنترل بیماری لکه سفید میگو در چابهار با همکاری موسسه رازی و بخش خصوصی: کاهش ۷۰٪ تلفات طی ۱۸ ماه."

الگوی بین‌المللی: "همکاری موسسه رازی با سازمان جهانی بهداشت دام (WOAH) در پروژه ریشه‌کنی آبله دامی: دریافت تاییدیه مرجعیت آزمایشگاهی در سال ۲۰۲۳."

بررسی موفقیت کشورهایی مانند آلمان یا هلند در زمینه رفاه حیوانات و دامپزشکی برای ارائه راهکارهای عملی و برنامه‌های اجرایی قابل پیاده‌سازی.

 

 

تحولات اخیر در سازمان نظام دامپزشکی، از تأسیس کمیته رفاه حیوانات تا همکاری با مؤسسه رازی، نشان‌دهنده گذار از حاکمیت سنتی به حاکمیت مشارکتی است. اما این تحولات بدون رفع موانعی چون فقدان منابع مالی، مقاومت در برابر تغییرات ساختاری، و ضعف در اجرای قوانین، به نتیجه مطلوب نخواهد رسید.

 

پیشنهاد راهبردی نهایی، تبدیل سازمان نظام دامپزشکی به «اتاق فکر امنیت غذایی کشور» با استفاده از ظرفیت ۵۰ هزار عضو خود است؛ نهادی که می‌تواند با ارائه مشاوره‌های تخصصی و تحلیل‌محور به نهادهای حاکمیتی، هم‌زمان سلامت دام، انسان و محیط‌زیست را پاس دارد و از فناوری‌های نوین مانند داده‌کاوی و هرانچه کمک کننده است ،بهره گیرد.