یادداشت؛ علیرضا کیهان پور:
نقش ژنتیک در دام، طیور و آبزیان؛ علمی که کشاورزی را دگرگون کرد
فاخته- دیباچه: "علم ژنتیک" ، شاخه‌ای بنیادین از زیست‌شناسی است که به مطالعه‌ی وراثت و انتقال صفات از نسلی به نسل دیگر می‌پردازد.
در دنیای امروز، ژنتیک نه‌تنها یک علم آزمایشگاهی بلکه ابزاری راهبردی در امنیت غذایی، تولید پایدار و سلامت جهانی به شمار می‌رود. در سه حوزه‌ی حیاتی یعنی دام، طیور و آبزیان، پیشرفت‌های ژنتیکی توانسته‌اند بازده تولید، مقاومت به بیماری، کیفیت محصول و سازگاری با محیط را به طرز چشمگیری افزایش دهند.
ژنتیک در دام‌ها
اصلاح نژادی دام‌ها سابقه‌ای طولانی دارد، اما امروزه با بهره‌گیری از ابزارهای ژنتیکی نوین، این فرآیند علمی‌تر و دقیق‌تر شده است.
اصلاح نژاد سنتی تا ژنومیک مدرن
در گذشته دامداران با انتخاب حیوانات برتر، نسل‌های قوی‌تر تولید می‌کردند. اکنون اما، با توالی‌یابی ژنوم (Genomic Selection) می‌توان هزاران نشانگر ژنتیکی را هم‌زمان بررسی و حیواناتی را شناسایی کرد که از نظر شیر، گوشت، چربی، باروری یا مقاومت به گرما برترند.
سلامت و مقاومت ژنتیکی
ژن‌هایی کشف شده‌اند که مقاومت در برابر بیماری‌هایی چون تب برفکی یا ورم پستان را افزایش می‌دهند. اصلاح دام بر اساس این ژن‌ها سبب کاهش نیاز به -- دارو و آنتی‌بیوتیک می‌شود — گامی مهم در جهت دامپزشکی پایدار.
بهره‌وری و محیط زیست
دام‌های اصلاح‌شده نه‌تنها تولید بالاتری دارند، بلکه به‌دلیل مصرف کمتر خوراک برای تولید هر کیلوگرم گوشت یا شیر، اثرات زیست‌محیطی کمتری بر جای می‌گذارند (کاهش انتشار متان و آمونیاک).
ژنتیک در طیور
صنعت طیور یکی از پیشرفته‌ترین بخش‌ها در استفاده از فناوری ژنتیک است.
رشد سریع و راندمان بالا
مرغ‌های گوشتی امروزی در مقایسه با ۵۰ سال پیش، با نصف خوراک، وزن دوبرابر می‌گیرند؛ نتیجه‌ی انتخاب دقیق ژنتیکی در صفاتی مانند رشد عضله، ضریب تبدیل غذایی و سلامت پاها.
ژنتیک و ایمنی پرندگان
با شناسایی ژن‌های مؤثر در مقاومت طبیعی به بیماری‌هایی چون آنفلوانزای مرغی یا نیوکاسل، می‌توان نژادهایی ایجاد کرد که نیاز به واکسیناسیون گسترده نداشته باشند.
کیفیت تخم‌مرغ و گوشت
اصلاح ژنتیکی امکان تنظیم رنگ زرده، ضخامت پوسته، ترکیب اسیدهای چرب و حتی طعم گوشت را فراهم کرده است.
ژنتیک در آبزیان
در قرن بیست‌ویکم، ژنتیک موتور اصلی رشد آبزی‌پروری نوین (Aquaculture 4.0) است.
انتخاب ژنتیکی در ماهیان و میگوها
در گونه‌هایی مانند قزل‌آلا، تیلاپیا، میگوی وانامی و کپور، از برنامه‌های اصلاح ژنتیکی برای افزایش رشد، بقاء، باروری و مقاومت به بیماری‌ها استفاده می‌شود. برای مثال، نژادهای جدید تیلاپیا به نام GIFT (Genetically Improved Farmed Tilapia) رشدشان تا ۸۰ درصد بیشتر از تیلاپیای تیپ وحشی است.
بیوتکنولوژی و ژن‌ویرایش
ابزارهایی چون CRISPR-Cas9 به دانشمندان اجازه می‌دهند ژن‌های خاصی را در آبزیان خاموش یا فعال کنند تا مثلاً رشد سریع‌تر یا تحمل شوری بالاتر داشته باشند.
حفاظت از تنوع زیستی
در کنار افزایش بهره‌وری، ژنتیک به حفظ تنوع ژنتیکی گونه‌های بومی کمک می‌کند تا در برابر تغییرات اقلیمی و بیماری‌های نوظهور مقاوم بمانند.
تأثیر اقتصادی و اجتماعی
پیشرفت‌های ژنتیکی در دام، طیور و آبزیان به‌صورت مستقیم بر امنیت غذایی، کاهش فقر روستایی و رشد صادرات اثر گذاشته‌اند. کشورهای پیشرو (نظیر نروژ، هلند، نیوزیلند و چین) با سرمایه‌گذاری بر ژنومیکس و بانک‌های ژنتیکی، توانسته‌اند تولید را پایدار، رقابتی و سبز کنند.
ملاحظات اخلاقی و ایمنی
با وجود مزایای فراوان، اصلاح ژنتیکی نگرانی‌هایی نیز به همراه دارد:
خطر کاهش تنوع ژنتیکی در جمعیت‌ها
مسائل اخلاقی در دستکاری ژن‌های حیوانات
الزامات ایمنی زیستی در انتشار گونه‌های اصلاح‌شده
بنابراین، توسعه ژنتیک باید با نظارت علمی، اخلاقی و حقوقی دقیق همراه باشد.
چشم‌انداز آینده
ژنتیک در دام، طیور و آبزیان دیگر یک علم لوکس نیست؛ بلکه ضرورتی برای آینده‌ی کشاورزی و امنیت غذایی جهان است. در دهه‌ی آینده، ترکیب ژنتیک، هوش مصنوعی و داده‌های بزرگ (Big Data) انقلاب تازه‌ای در تولید پروتئین حیوانی رقم خواهد زد — انقلابی که محور-- آن «پایداری، هوشمندی و رعایت کرامت زیستی» است./۷۸۹
علیرضا کیهان‌پور
دسترسی سریع
بخش های مفید
راه های ارتباطی
