«شانه‌های آتلَس، نقشه‌های حیات و سفر جهانی در اطلس‌های جانوری و گیاهی»

 بار "دانش" بر شانه های "غول" اسطوره‌ای

فاخته- در افسانه‌های یونان باستان، آتلَس غولی بود که محکوم شد آسمان‌ها را تا ابد بر دوش بکشد. هزاران سال بعد، نامش را بر کتاب‌هایی گذاشتند که بار سنگین‌تری بر دوش دارند: دانش جهان.
اگر آتلَس اسطوره‌ای آسمان را نگه می‌داشت، اطلس‌های جانوری و گیاهی امروز زمین را نگه می‌دارند؛ ستون‌های تنوع زیستی، نقشه‌های زندگی و شواهدی زنده از همزیستی هزاران گونه بر خشکی و دریا.

اطلس جانوری و گیاهی چیست؟

یک اطلس زیستی مجموعه‌ای سازمان‌یافته از داده‌ها، نقشه‌ها و توضیحات است که پراکنش گونه‌های مختلف را نشان می‌دهد. این مجموعه‌ها به ما می‌گویند :

کجا می‌توان یک گونه را یافت؟ چگونه زندگی می‌کند؟
چه تهدیداتی در کمینش است؟این اطلس‌ها می‌توانند تخصصی باشند (فقط پرندگان مهاجر، فقط ماهیان آب شور) یا جامع (شامل همه گروه‌های زیستی).

خشکی و دریا:  دو قلمرو، یک کتاب

زمین خانه‌ای با دو بال است — خشکی و دریا — و هر اطلس جامع باید هر دو را پوشش دهد.

خشکی

پستانداران: از فیل آفریقایی تا خفاش حشره‌خوار.

پرندگان: مهاجرانی که قاره‌ها را به هم وصل می‌کنند.

خزندگان و دوزیستان خشکی‌زی: لاک‌پشت‌ها، مارها، قورباغه‌های درختی.

حشرات: گرده‌افشان‌ها، تجزیه‌کننده‌ها و سازندگان اکوسیستم.

آب‌ها

ماهی‌ها: بزرگ‌ترین گروه مهره‌داران، با بیش از ۳۴ هزار گونه.

سخت‌پوستان: میگو، خرچنگ، لابستر، پایه تغذیه میلیون‌ها نفر.

دوزیستان آبزی: مانند قورباغه‌های آبی که پیوند خشکی و آب‌اند.

پلانکتون‌ها: تولیدکنندگان نیمی از اکسیژن سیاره.

اجزای اصلی یک اطلس مدرن

نقشه‌های پراکنش دقیق.

پروفایل تصویری و متنی گونه‌ها.

وضعیت حفاظتی بر اساس IUCN.

روند تغییر جمعیت در گذر زمان.

شبکه‌های اکولوژیک (شکارچی–شکار، همزیستی).

نمونه‌های جهانی

FishBase: بانک اطلاعاتی عظیم ماهی‌ها.

OBIS: سیستم اطلاعات جغرافیایی اقیانوسی.

BirdLife Data Zone: نقشه جهانی پرندگان.

WoRMS: رجیستر جهانی گونه‌های دریایی.

چرا نگاه جهانی حیاتی است؟

پرندگان مهاجر در مرزها متوقف نمی‌شوند.

جریانات اقیانوسی لارو ماهی را هزاران کیلومتر جابه‌جا می‌کند.

گونه‌های مهاجم با تجارت بین‌المللی پخش می‌شوند.

چالش‌ها

ناشناختگی ۸۰درصد اعماق دریا.

کمبود هماهنگی داده‌ها بین کشورها.

هزینه بالای پژوهش میدانی.

الزامات تدوین اطلس‌های ماندگار

داده‌های یکپارچه و استاندارد جهانی.

بروزرسانی بلادرنگ نسخه دیجیتال.

همکاری چندرشته‌ای بین زیست‌شناس، جغرافی دان، برنامه‌نویس.

انتشار آزاد بخشی از داده‌ها برای آموزش عمومی.

توجه ویژه به آبزیان و دوزیستان

ماهی‌ها: منبع غذا و شاخص سلامت دریاها.

میگو و خرچنگ: اقتصادی–اکولوژیک حیاتی.

پلانکتون‌ها: اساس زنجیره غذایی.

دوزیستان: هشداردهنده کیفیت آب و خاک.

گیاهان ستون‌های اکوسیستم 

اطلس گیاهی باید :

مناطق بومی و مهاجم را نشان دهد.

ارزش دارویی و خوراکی را توضیح دهد.

تهدیدات اقلیمی را تحلیل کند.

آینده اطلس‌ها ؛ پیش‌بینی‌گر حیات

اطلس‌های آینده باید بتوانند:

پراکنش گونه‌ها را تحت سناریوهای اقلیمی شبیه‌سازی کنند.

مسیرهای احتمالی گونه‌های مهاجم را پیش‌بینی کنند.

مناطق کلیدی حفاظت آینده را مشخص کنند.

پیشنهادات کلیدی برای یک اطلس جهانی

پشتیبانی مالی از سوی سازمان‌های بین‌المللی.

نسخه چاپی + دیجیتال برای ماندگاری و دسترسی.

چندزبانه بودن.

همکاری مردمی در جمع‌آوری داده.

 شانه‌های آتلَس ؛ آینده زمین

در دنیایی که تغییرات اقلیمی و فشار انسانی گونه‌های بی‌شماری را تهدید می‌کند، اطلس‌ها دیگر یک لوکس علمی نیستند؛ آن‌ها نقشه نجات زمین‌اند.
آتلَس اسطوره‌ای ستون‌های آسمان را نگه داشت و اطلس‌های امروز ستون‌های زندگی را. 
اگر این ستون‌ها فرو بریزند، سقف آبی–سبز خانه‌مان نیز فرو خواهد ریخت.

واژگان کلیدی: اطلس جانوری، اطلس گیاهی، ماهی، میگو، خرچنگ، دوزیستان، تنوع زیستی، حفاظت، اقلیم و داده‌های جهانی./ ۷۲۶

                علیرضا کیهان‌پور 

 منابع :

Froese, R., & Pauly, D. (Eds.). (2023). FishBase. www.fishbase.org

Costello, M. J., et al. (2013). A census of marine biodiversity knowledge, resources, and future challenges. PLoS ONE.

IUCN Red List of Threatened Species. www.iucnredlist.org

BirdLife International Data Zone. www.birdlife.org

OBIS – Ocean Biogeographic Information System. www.obis.org