یادداشت؛ علیرضا کیهان پور:
نذر آب، نان و خوراک در توسعه پایدار جوامع روستایی، عشایری و ایلیاتی ایران
نذر آب، نان و خوراک در توسعه پایدار جوامع روستایی، عشایری و ایلیاتی ایران
"نگاهی جامعه‌شناسانه و روانشناسی به باورها، مناسک و نقش فرهنگی-اقتصادی نذر در توزیع عدالت غذایی و تغذیه ای"
از درگاه مقدس و نورانی "خداوند مهربان" ، استدعای طلب خیر، برکت و نیاز دارد که این "نذر فرهنگی و ادای دین قلم" را در یادداشت ذیل از نویسنده این سطور بپذیرد ؛ باشد که "مقبول آستان سرشار از مِهر ، عطوفت و حقیقت لاحدی اش" قرار گیرد.آمین...
فاخته- نذر خوراک و نوشیدنی مانند آب، نان، شیر و فرآورده‌های لبنی، آش، حلیم، آبگوشت، دوغ، کشک، گوشت نذری و همچنین سمنو، حلوا، شله‌زرد و شربت‌های گلاب، در جوامع روستایی، عشایری و ایلات ایران نقشی تعیین‌کننده در ایجاد همبستگی اجتماعی، توزیع عادلانه منابع غذایی، حفظ کرامت انسانی و تقویت توسعه پایدار ایفا می‌کنند.
این یادداشت با رویکردی میان‌رشته‌ای، با تأکید بر روانشناسی مشارکتی و جامعه‌شناسی توسعه، به تحلیل جامع نقش و تأثیرات فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی نذرهای خوراکی پرداخته و با ارائه نمونه‌های میدانی متعدد، به تشریح سازوکارهای نذر در جوامع سُنتی ایران می‌پردازد. لطفا در ادامه در این گشت و گذار معنوی در آستانه فرارسیدن "ماه صَفَر" همراه ما باشید.
جوامع سُنتی ایران، با فرهنگ بومی و مناسک دینی غنی، توانسته‌اند تاب‌آوری و همبستگی خود را در برابر بحران‌ها حفظ کنند. سُنت نذر خوراک در قالب توزیع مواد غذایی متبرک شده، علاوه بر بُعد مذهبی، به تقویت سرمایه اجتماعی، توزیع عدالت غذایی و تقویت اقتصاد محلی کمک می‌کند. این آیین‌ها در همه مناطق ایران، از دل کوه‌ها و دشت‌ها گرفته تا مراتع عشایر، جاری است و در هر جامعه ویژگی‌ها و مراسم خاص خود را دارد.
"نذر آب و نان" ؛ پایه‌های زنده‌مانی و کرامت
آب در فرهنگ ایرانی، نمادی از حیات و پاکی است. نذر آب در روزهای تاسوعا ، عاشورا و تابستان، از طریق توزیع آب خنک، دوغ سرد و شیر جوشیده سرد شده، برای رفع عطش، برکت و سلامتی انجام می‌شود. در برخی نقاط مانند استان سیستان و بلوچستان، این نذر همراه با مراسم خاص کوچ عشایر است.
"نان" ، نماد تأمین نیازهای اولیه زیستی و کرامت انسانی، در مراسم نذر به صورت نان سنگک، تنوری و تافتون به نیازمندان و مسافران داده می‌شود. در عشایر، نان همراه چای، بخش مهمی از پذیرایی نذری است.
نذر شیر و فرآورده‌های لبنی؛ نماد برکت و سلامت
شیر تازه دام‌های محلی و فرآورده‌هایی مانند ماست، دوغ، کشک و کره که مستقیماً از دامداری عشایر و روستاییان تأمین می‌شود، در مراسم نذر برای حفظ سلامتی و نماد فراوانی توزیع می‌شود. این نذورات در ایام گرم سال، به صورت سرد موجب خنک‌شدن و رفع عطش می‌شوند.
نذر آش، حلیم، آبگوشت و خورشت‌های محلی؛ غذای مشارکتی و فرهنگی
آش های محلی مانند آش رشته (اصفهان)، آش گندم (خراسان)، آش دوغ (کردستان)، و آش کشک (آذربایجان) با مشارکت زنان پخته می‌شود. این سُنت به عنوان یک آیین جمعی انتقال‌دهنده مهارت‌ها و نماد وحدت است.
حلیم نذری در بسیاری مناطق، به ویژه مناطق مرکزی و جنوب کشور، به عنوان غذای انرژی‌زا و نماد صبر و مقاومت توزیع می‌شود.
آبگوشت نذری که از گوشت گوسفند یا بز تهیه می‌شود، در روستاهای غرب و جنوب ایران بسیار متداول است و به صورت دسته‌جمعی میان مردم تقسیم می‌شود.
خورشت‌های محلی مانند خورشت قورمه، قیمه، فسنجان و بادمجان نیز گاهی به عنوان نذر پخته و توزیع می‌شوند، که هرکدام ارزش غذایی و فرهنگی خاصی دارند.
نذر گوشت و فرآورده‌های گوشتی؛ توزیع عادلانه و حفظ کرامت
ذبح دام سبک (گوسفند، بز) به نیت برکت، شفای بیمار یا جشن‌های مذهبی، به شکل نذری در قالب گوشت یا آبگوشت بین اهالی و نیازمندان توزیع می‌شود. این سنت، توزیع عادلانه پروتئین حیوانی را تضمین می‌کند و حس همبستگی و مسئولیت جمعی را تقویت می‌نماید.
نذر سمنو، حلوا، شله‌زرد و شربت‌های گلاب؛ بازتاب پیوند کشاورزی و فرهنگ
سمنو محصول جوانه گندم که در نوروز و ایام عزاداری به عنوان نماد برکت و حیات توزیع می‌شود. آیین تهیه سمنو با مشارکت جمعی، نشانه همبستگی و همکاری است.
حلوا در انواع مختلف (زرد، سیاه، ارده‌ای) به عنوان غذای مقوی و شیرینی سنتی در مراسم مذهبی و فرهنگی نذر می‌شود.
شله‌زرد ، خوراکی سنتی بر پایه برنج و زعفران که در ماه رمضان، مُحَرم و سایر مناسبت‌ها پخته و توزیع می‌شود.
شربت‌های گلاب و گل محمدی نوشیدنی‌های سنتی که ضمن خنک‌کنندگی، بار معنوی مراسم نذر را افزایش می‌دهند و ریشه در کشاورزی گلستان‌ها دارند.
اهمیت کشاورزی و دامداری در تأمین مواد نذری
تولید مستقیم محصولاتی چون گندم، جو، برنج، زعفران، خرما، شیر و گوشت توسط روستاییان و عشایر، امکان تأمین منابع غذایی نذر را به صورت بومی و پایدار فراهم می‌کند.
این ارتباط متقابل اقتصاد کشاورزی و مناسک دینی، بستر توسعه اقتصادی و فرهنگی را در روستاها و مناطق عشایری تقویت می‌کند.
ابعاد روانشناسی و جامعه‌شناسی نذر خوراک
کاهش اضطراب و ایجاد امید
نذر خوراک در شرایط بحران، به افراد احساس کنترل و آرامش می‌دهد.
تقویت سرمایه اجتماعی
انجام نذر، اعتماد و همبستگی درون‌جوامع را افزایش می‌دهد و شبکه‌های حمایتی را توسعه می‌بخشد.
انتقال فرهنگی
مشارکت زنان در پخت نذری فرصتی برای حفظ مهارت‌های سنتی و آموزش نسلی است.
حفظ کرامت انسانی
نذر باعث حفظ احترام و کرامت نیازمندان می‌شود و از تحقیر آنان جلوگیری می‌کند.
نقش نذر در توسعه پایدار جوامع روستایی و عشایری
تأمین امنیت غذایی؛ تغذیه ای و توزیع عادلانه منابع در شرایط بحرانی
حفظ و ارتقای سرمایه فرهنگی و اجتماعی
تقویت اقتصاد مشارکتی و تعاون غیررسمی
حمایت از گروه‌های آسیب‌پذیر شامل کودکان، سالمندان و بیماران
نذر در فرهنگ عشایری و ایلیاتی ایران
آیین‌های نذر
پخت دسته‌جمعی غذاهایی مانند آش، آبگوشت و حلیم همراه با سنت های آیینی که نقش تقویت‌کننده روابط اجتماعی و هویت قبیله‌ای دارد.
نذر چای و نان
از نمادهای مهم مهمان‌نوازی و احترام در عشایر است.
نذر فرآورده‌های لبنی
استفاده از شیر، ماست و دوغ دام‌های پرورشی عشایر، نمادی از سلامت و پاکیزگی است.
نذر در کوچ‌های عشایری
در مواقع کوچ و تغییر فصل، آیین نذر آب و خوراک به عنوان طلب برکت و امنیت سفر برگزار می‌شود.
نمونه‌های میدانی از اقصی نقاط ایران
روستای ورزنه (اصفهان)
آش رشته نذری با مشارکت زنان، فضایی برای همبستگی و آرامش روانی است.
روستای پیرانشهر (آذربایجان غربی)
گوشت نذری به شکل آبگوشت میان خانواده‌ها پخش شده و به کاهش اختلافات قومی کمک می‌کند.
روستای میرجاوه (سیستان و بلوچستان)
نذر آب و توزیع شیر جوشیده سرد و دوغ خنک در گرمای تابستان، نمادی از همبستگی و حمایت سلامت عمومی است.
روستای هیرمند (خراسان جنوبی)
نذر نان تنوری برای سحر و افطار در ماه رمضان میان سالمندان و نیازمندان توزیع می‌شود و کرامت انسانی حفظ می‌شود.
روستای دزفول (خوزستان)
حلیم نذری در مناسبت‌های مذهبی به عنوان حمایت تغذیه‌ای از اقشار آسیب‌پذیر توزیع می‌شود.
ایل قشقایی (فارس)
نذر دسته‌جمعی دام و توزیع گوشت و لبنیات در مراسم عشایری، تقویت‌کننده سرمایه اجتماعی و اقتصاد غیررسمی است.
ایل بختیاری (خوزستان)
در کوچ‌های فصلی، نذر نان، شیر و آب با آداب ویژه برگزار می‌شود و باعث افزایش همبستگی و روحیه جمعی می‌شود.
روستای فیروزکوه (مازندران)
نذر شله‌زرد و حلوا در مناسبت‌های مذهبی با حضور پرشور اهالی، به انتقال فرهنگ غذایی و پیوندهای اجتماعی کمک می‌کند.
«سنت نذر خوراکی در جوامع روستایی، عشایری و ایلیاتی ایران به عنوان عنصری فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی، نقش مهمی در حفظ امنیت غذایی، تغذیه ای ، تقویت همبستگی و انتقال ارزش‌ها دارد. بهره‌گیری از این سنت‌ها در سیاست‌گذاری‌های توسعه پایدار می‌تواند به حفظ و ارتقای تاب‌آوری و عدالت اجتماعی در این جوامع کمک کند.»/ ۷۱۲
علیرضا کیهان‌پور
منابع الهام گرفته :
شمس، محمدرضا. (۱۳۹۸). نذر و سنت‌های مذهبی در فرهنگ روستایی ایران. تهران: نشر نی.
رفیعی، سارا. (۱۳۹۷). جامعه‌شناسی نذر و مناسک تغذیه‌ای. مجله علوم اجتماعی روستایی، ۱۵(۳)، ۲۳-۴۷.
موسوی، ناصر. (۱۳۹۹). تغذیه جمعی و توسعه پایدار در جوامع روستایی. فصلنامه توسعه روستایی، ۱۲(۱)، ۵۰-۷۵.
یوسفی، مریم و احمدی، رضا. (۱۴۰۰). کارکردهای روان‌شناختی مشارکت در نذرهای خوراکی. پژوهش‌های روانشناسی اجتماعی، ۲۰(۲)، ۱۳۴-۱۵۸.
حسینی، لیلا. (۱۳۹۶). سمنو در فرهنگ غذایی ایران: ارتباط کشاورزی و مناسک. مجله کشاورزی و توسعه روستایی، ۹(۲)، ۸۰-۹۵.
کریمی، فاطمه. (۱۳۹۵). حلوا، شله‌زرد و نقش آنها در مناسک مذهبی و فرهنگی. فصلنامه مطالعات فرهنگی، ۱۷(۴)، ۱۲۰-۱۳۷.
دسترسی سریع
بخش های مفید
راه های ارتباطی
