"خور و بیابانک"؛ شکوه زندگی در دل کویر شرق اصفهان

فاخته- جایی که دمای تابستان به بالای ۴۵ درجه می‌رسد و شب‌های زمستان تا منفی ۱۰ درجه سانتیگراد سرد می‌شود، مردمانی زندگی می‌کنند که با اراده‌ای آهنین، همچون ققنوس از دل خاک برخاسته‌اند و از شن و نمک، شکوفه‌ زندگی ساخته‌اند.

جغرافیای فرهنگی کویر

منطقه خور و بیابانک با پهنه‌ای گسترده در شرق استان اصفهان، مجموعه‌ای از ده‌ها روستای زیبا، کهن و زنده را در خود جای داده است. از فرحزاد، مهرجان، گرمه، ایراج و بیاضه گرفته تا عروسان و نخلک، هر یک گنجینه‌ای از تاریخ، زیست‌بوم و سنت‌های اصیل ایرانی هستند.

کشاورزی در دل خاک شور

شاید در نگاه نخست، کویر را با بی‌حاصلی بشناسند، اما روستاهای خور و بیابانک، روایت دیگری دارند. خرما، انار دانه‌سیاه، پسته، زعفران، و کشت‌های مقاوم به خشکی همچون کینوا، با روش‌های سنتی و هوشمندانه آبیاری قناتی، از دل زمین‌های شور و ماسه‌ای بیرون می‌آیند. 

زنان روستایی در کنار مردان، در فرآوری محصولات بومی چون گَردِه، قاووت و رب انار، نقش بی‌بدیلی دارند و کشاورزی را به سبک زندگی تبدیل کرده‌اند.

دام و طیور؛ نگهداری سنت در بستر علم
رمه‌های کوچک بز بومی، نژادهای مقاوم گوسفند مانند افشاری و بختیاری که به خوبی با شرایط خشک سازگارند، همچنان منبع تولید لبنیات، گوشت و پشم هستند. 
دربرخی از روستاها اقدام به پرورش شتر برای گوشت، شیر و سواری کرده‌اند؛ سنتی که بازتعریف شده و اکنون فرصتی برای صادرات فرآورده‌های کویری است. پرورش مرغ بومی، کبوترخانه‌های سنتی و نگهداری زنبور در برخی باغات انار نیز، حلقه‌های دیگر زنجیره دام و طیور منطقه هستند.

نقش کاروانسراها در توسعه گردشگری روستایی

خور و بیابانک، بر سر شاهراه تاریخی ابریشم، میزبان ده‌ها کاروانسرای کهن است؛ همچون کاروانسرای خور، عروسان، رباط پشت بادام، مهرجان و بیاضه. این بناهای عظیم، اکنون فرصت کم‌نظیری برای توسعه بوم‌گردی، گردشگری کویری و اقامتگاه‌های سنتی فراهم کرده‌اند. بسیاری از جوانان روستایی با مرمت و بازآفرینی این کاروانسراها، کسب‌وکارهای کوچک اما ارزشمند راه‌اندازی کرده‌اند که علاوه بر اشتغال‌زایی، موجب احیای هویت منطقه شده‌اند.

دانش بومی و شیوه های بر گرفته از نوع
زندگی در کویر، همچون یک کتاب درسی نانوشته است که نسل‌به‌نسل منتقل شده؛ از مدیریت آب و نگهداری قنات تا تغذیه دام‌ها با علوفه بومی و شناخت زمان دقیق کاشت و برداشت محصولات بر اساس ستارگان. 
این «دروس‌نامه بومی» در هیچ دانشگاهی تدریس نمی‌شود، اما امروز می‌تواند مبنای پژوهش‌های علمی و الگوسازی برای مناطق مشابه در آسیا و آفریقا قرار گیرد.
مردم‌نگاری و فرهنگ زنده کویر

از نخل‌بندی‌های عروسان تا عزاداری خاص بیاضه، از آیین‌های محرم در گرمه تا نوروزخوانی در ایراج، این منطقه سراسر فرهنگ زنده و پویا است. لباس‌های سنتی، صنایع‌دستی منحصر به‌فرد چون حوله‌بافی و سفالگری، و غذاهای بومی مانند اشکنه، قلیه، دم‌پخت و فتیر، عناصر مهمی از هویت فرهنگی این دیارند که قابلیت برندینگ ملی دارند.

چشم‌انداز آینده؛ کویر، سکوی توسعه پایدار

اگر چه چالش‌هایی چون کم‌آبی، مهاجرت و فرسایش خاک، تهدیدهای همیشگی این منطقه‌اند، اما با تکیه بر سرمایه اجتماعی بالا، تنوع منابع زیستی، و احیای هویت بومی، می‌توان خور و بیابانک را به الگوی توسعه پایدار روستایی تبدیل کرد. لازم است سیاست‌گذاران، به جای نسخه‌های وارداتی، از ظرفیت درونی این دیار بهره بگیرند؛ با حمایت از کشاورزی ارگانیک، توسعه دام‌های مقاوم، گردشگری دانش‌بنیان، و بازآفرینی کاروانسراها.

خور و بیابانک، تنها یک منطقه جغرافیایی نیست؛ بلکه پدیده‌ای فرهنگی-زیستی است که راز بقای انسان در شرایط دشوار را نشان می‌دهد. آنجا که خاک تَرَک می‌خورد، ریشه‌های امید جوانه می‌زنند و آنجا که بادهای گرم شن را می‌رقصانند، صدای زندگی در گوش می‌پیچد.

«روستاهای خور و بیابانک، مدرسه‌های تمدن‌زنده‌اند ؛ بیایید پیش از آنکه دیر شود، به آغوش دانایی کویر و تَعَبُدِ زیبای عامیانه اش بازگردیم.»/۷۱۱

            علیرضا  کیهان پور