یادداشت؛ علیرضا کیهان پور:
«گیلاوند؛ دروازه ورود به بهشت یا گذرگاه سبز زمین؟»
«گیلاوند؛ دروازه ورود به بهشت یا گذرگاه سبز زمین؟»
فاخته- چکیده: گیلاوند در استان تهران و شهرستان دماوند، منطقه‌ای کوهستانی با پیشینه تاریخی، اقلیم ویژه و تنوع زیستی بالا، از دیرباز یکی از قطب‌های بومی کشاورزی، دامداری و زندگی روستایی بوده است. اما در دهه‌های اخیر، فشار شدید ناشی از نزدیکی به تهران، گسترش ویلاسازی، تخریب زمین‌های کشاورزی و تغییرات اقلیمی، آینده این منطقه را در معرض تهدید قرار داده است. در این مقاله، با نگاهی چندوجهی به ظرفیت‌های کشاورزی، دام، طیور، پرورش ماهی، منابع آبی، وضعیت صنعتی و اقلیم منطقه، چالش‌ها و راهکارهای توسعه پایدار گیلاوند بررسی می‌شود.
کلیدواژه‌ها
گیلاوند، کشاورزی کوهستانی، دامداری سنتی، منابع آبی البرز، ویلاسازی، ماهی قزل‌آلا، صنعت روستایی، آلودگی زیست‌محیطی، تغییر کاربری، توسعه پایدار، دروازه سبز، تهران‌زدگی روستایی
از جیلارد تا گیلاوند
نام «گیلاوند» برگرفته از واژه‌های گیل (سرسبز) و وند/وندی (درگاه)، به معنای "دروازه سبز" یا "دروازه ورود به بهشت" تعبیر می‌شود. موقعیت استراتژیک گیلاوند در مسیر تاریخی ری به طبرستان، حضور آثار باستانی مانند قلعه دختر و زندگی سنتی مبتنی بر کشاورزی و دامپروری نشان از قدمت و پایداری سکونت در این منطقه دارد.
اقلیم و شرایط طبیعی
شاخص مقدارمیانگین دمای سالانه۱۲–۱۵ درجه سانتی‌گراد
بیشینه دمای تابستان۳۳–۳۵ درجه کمینه دمای زمستان تا منفی ۲۰ درجه
ارتفاع از سطح دریا۱۷۵۰ تا ۱۹۵۰ متر
بارندگی سالانه۴۰۰ تا ۵۵۰ میلی‌متر
روزهای یخبندان حدود ۴۰ روز در سال (نزولی نسبت به دهه‌های گذشته)
طبیعت کوهستانی، خاک نیمه‌عمیق و غنی، منابع آبی کوهپایه‌ای و اقلیم معتدل، بستر بسیار مناسبی برای فعالیت‌های کشاورزی و دامی فراهم آورده است.
کشاورزی سنتی و ظرفیت‌های درخشان
محصولات اصلی
میوه‌های سردسیری: سیب، آلبالو، گیلاس، زردآلو، گردو
سبزیجات باغی و کوهی: تره، پیازچه، ریواس، پونه
گیاهان دارویی: آویشن، بومادران، مرزه، شیرین‌بیان
عسل کوهستانی: با پوشش گیاهی متنوع کوهستانی
چالش‌ها
کاهش سطح اراضی در اثر ویلاسازی
فقدان برنامه کشت تجاری و زنجیره ارزش
نبود بسته‌بندی و برندینگ مناسب
دام و طیور در گیلاوند
دامداری سنتی
دام‌های سبک: گوسفند نژاد بومی دماوند (سازگار با کوهستان)
دام‌های سنگین: گاو بومی، با تولید شیر محلی
مزایا
چراگاه‌های کوهستانی فصلی
چرخه بسته دام – کود – کشاورزی
تولید لبنیات محلی با کیفیت بالا (ماست، کشک، دوغ)
مشکلات
کاهش شدید مرتع در اثر تخریب طبیعی و تصرف انسانی
واردات علوفه گران‌قیمت از بیرون
ضعف حمایت‌های بیمه‌ای و دامپزشکی
طیور روستایی
مرغ بومی تخم‌گذار و گوشتی
کبک و بلدرچین در واحدهای کوچک
ظرفیت تولید تخم‌مرغ محلی برای بازارهای محلی تهران
وضعیت پرورش ماهی قزل‌آلا
ظرفیت
دمای آب چشمه‌ها: بین ۸ تا ۱۵ درجه سانتی گراد ایده‌آل برای تکثیر و پرورش ماهی قزل‌آلا
نزدیکی به بازار بزرگ مصرف (تهران)
امکان استفاده از آب بازچرخانی در مزارع کوچک
چالش ها
کاهش آب دائمی
نبود زیرساخت نگهداری و بسته‌بندی
ناپایداری اقتصادی مزارع کوچک مستقل
پیشنهاد
توسعه مزارع مداربسته به دلیل صرفه جویی در مصرف آب(RAS)
آموزش علمی پرورش در مقیاس نیمه‌صنعتی
تشکیل تعاونی‌های تکثیر و پرورش ماهی قزل‌آلا
منابع آبی در بحران
چشمه‌های تاریخی منطقه مانند «جیلارد»، «چشمه دره شمالی» و «چشمه چهارراه اصلی» یا خشک شده‌اند یا شدیداً کاهش دِبی یافته‌اند
سیستم قنات های سُنتی نابود شده
مصرف خانگی، ساخت‌وساز و تغییر اقلیم سه عامل اصلی افت سطح آب هستند
میانگین بارش نسبت به ۵۰ سال قبل حدود ۳۰ درصد کاهش داشته است
ویلاسازی و بلعیدن زمین‌های بی‌زبان
آمارهای تقریبی (۱۴۰۰ تا ۱۴۰۳)
بیش از ۴ میلیون متر مربع زمین کشاورزی تغییر کاربری یافته
ایجاد ده‌ها شهرک ویلایی غیرقانونی در دل باغات
کاهش سرانه باغات کشاورزی از ۱۲۰۰ متر به کمتر از ۴۵۰ متر برای هر خانوار بومی
وجود بیش از هزار پرونده قضایی تغییر کاربری اراضی کشاورزی و تجاوز به حریم قانونی کاداستر
آسیب‌ها
خروج کشاورزان از چرخه تولید
افزایش قیمت زمین و اجاره مسکن برای بومیان
فشار مضاعف بر منابع آب و برق منطقه‌ای
وضعیت صنعت و اقتصاد غیردامی
صنعت موجود
چند کارگاه نیمه‌صنعتی تولید مصالح، سنگ‌بری، جوشکاری
واحدهای فرآوری ساده سبزی، لبنیات سنتی و عسل
برخی مراکز خدمات فنی و تعمیرگاهی برای منطقه
ضعف‌ها
فقدان ناحیه صنعتی برنامه‌ریزی‌شده
نبود حمایت از کارآفرینان بومی
رقابت شدید بازارهای تهران با تولیدکنندگان خُرد منطقه
تغییر اقلیم در ۱۰۰ سال گذشته
افزایش روز های خشکسالی، تخریب پوشش سبز ، عدم الگوی مصرف مناسب آب به دلیل افزایش بی رویه جمعیت و مهاجرت از تهران و اطراف به گیلاوند
راهکارهای راهبردی
ایجاد «منطقه حفاظت‌شده کشاورزی و مرتعی گیلاوند»
توسعه «گردشگری دام و کشاورزی» (بازدید از استخر ماهی، چیدن میوه، دوشیدن گاو، بسته‌بندی عسل)
بازگرداندن کشاورزان بومی با مشوق‌های مالیاتی و حمایتی
ایجاد بازارچه هفتگی محصولات روستایی در خود گیلاوند
تشکیل صندوق حمایتی و بیمه‌ای برای دامداران، کشاورزان و تولیدکنندگان بومی
ممنوعیت تفکیک زمین‌های کمتر از ۵ هزار متر مربع در اراضی کشاورزی
احیای قنوات و تجهیز چشمه‌ها با نانوفناوری، سدهای زیرسطحی و بازیافت آب خاکستری
که امید است در دستور کار برنامه ریزان و اهالی شریف و مهمان نواز " شهرستان گیلاوند" بیشتر از گذشته قرار گیرد./ ۷۰۱
علیرضا کیهان‌پور
منابع پیشنهادی برای مطالعه بیشتر:
پژوهش‌های مرکز تحقیقات کشاورزی دماوند
سامانه پایش اقلیمی ایستگاه آبعلی و دماوند
پایگاه داده‌های منابع آب منطقه‌ای تهران
سازمان جهاد کشاورزی استان تهران – دفتر اراضی و تغییر کاربری
geeleeyard.blogspot.com – روایت‌های بومی و تاریخی
sarbandon.com/gilavand – معرفی ظرفیت‌ها
گزارشات رسمی اداره کل منابع طبیعی شرق استان تهران
مصاحبه‌های میدانی با کشاورزان و دامداران محلی (۱۴۰۲–۱۴۰۳)
دسترسی سریع
بخش های مفید
راه های ارتباطی
