از "اسراف تا انصاف ؛ راهبردهای "فرهنگی" برای تثبیت "امنیت غذایی"  در جوامع 

فاخته- در جهانی که فناوری های نوین کشاورزی و انتقال غذا تا بالاترین سطوح رشد کرده، هنوز میلیون‌ها انسان از گرسنگی، سوء تغذیه و فقر غذایی رنج می‌برند. این پارادوکس زمانی دردناک‌تر می‌شود که بدانیم سالانه بیش از یک‌سوم مواد غذایی تولیدی جهان، هدر می‌رود. بنابراین امنیت غذایی در قرن ۲۱ نه‌ فقط یک چالش اقتصادی، بلکه مسأله‌ای فرهنگی، اخلاقی و تمدنی است.

کلیدواژه‌ها: امنیت غذایی، اسراف، انصاف در مصرف، فرهنگ عمومی، بحران غذا، مصرف مسئولانه، تربیت تغذیه‌ای، رسانه، آموزش همگانی، اصلاح الگوی مصرف، تاب‌آوری اجتماعی، نابرابری تغذیه‌ای، پدافند غیرعامل، زیست‌بوم غذایی، تولید ملی و عدالت غذایی.

امنیت غذایی پایدار نیازمند بازاندیشی در الگوی مصرف است؛ حرکتی از «اسراف» به‌سوی «انصاف». 
در این مقاله با تحلیل ابعاد فرهنگی مصرف، راهکارهایی برای تثبیت امنیت غذایی در جوامع بشری، به‌ویژه هنگام بحران‌ها  ارائه  خواهد شد.

امنیت غذایی ؛ فراتر از سفره

امنیت غذایی به این معناست که همه مردم، در همه زمان‌ها، به غذای کافی، سالم، مغذی و متناسب با فرهنگ خود دسترسی داشته باشند. 
بحران‌های اقلیمی، جنگ‌ها، پاندمی‌ها، اختلالات زنجیره تأمین و تورم جهانی، همگی تهدیدی برای این اصل بنیادین تمدنی‌اند.

با این حال، بسیاری از بحران‌های غذایی نه به‌خاطر کمبود منابع بلکه به‌خاطر ناترازی فرهنگی در مصرف پدید می‌آیند. در جامعه‌ای که مصرف از اخلاق، خِرَد و عدالت تهی شود، حتی وفور غذا نیز ثبات نمی‌آورد.

 اسراف؛ زخم پنهان سفره بشریت

بنا بر گزارش سازمان خواربار و کشاورزی ملل متحد (FAO)، سالانه حدود ۱.۳ میلیارد تُن غذا در جهان به هدر می‌رود؛ یعنی حدود ۳۰درصد کل تولید جهانی.
 این در حالی است که بیش از ۸۰۰ میلیون نفر در گرسنگی مزمن به ویژه در قاره افریقا زندگی می‌کنند.

اسراف در مصرف غذا شامل موارد زیر است:

خرید بیش از نیاز خانوارها، به ویژه تحت تأثیر تبلیغات

دورریز غذای پخته‌شده یا مصرف‌نشده در منازل و رستوران‌ها

ضایعات کشاورزی در مزرعه و انبار به‌خاطر ضعف زیرساخت‌ها

پخت‌های پرزرق‌ و برق در مناسبت‌های اجتماعی، مذهبی یا تجملاتی

فقدان آگاهی عمومی نسبت به ارزش غذا، تاریخ مصرف و روش نگهداری صحیح

اسراف نه‌ فقط سبب اتلاف منابع طبیعی و انرژی می‌شود، بلکه نوعی بی‌عدالتی زیست‌محیطی و انسانی است که جوامع را به سمت بحران‌های اجتماعی و اقتصادی سوق می‌دهد.

 انصاف در مصرف ؛ سنگ بنای تاب‌آوری

فرهنگ «انصاف در مصرف» نه تنها یک اصل اخلاقی است، بلکه نیرویی حیاتی برای نجات و پایداری جوامع به شمار می‌آید. انصاف به معنای:

خرید و مصرف به‌ اندازه نیاز

اندیشیدن به حق دیگران هنگام صرف غذا

تقویت سبک زندگی ساده، سالم و مشارکتی

حمایت از تولیدات داخلی و غذاهای اقلیمی

پرهیز از ذخیره‌سازی بی‌رویه هنگام بحران

در بسیاری از ادیان بزرگ جهان از جمله دین مبین اسلام و نیز بودایسیم، مسیحیت و آیین هندوها، تأکیدات فراوانی بر پرهیز از اسراف و احترام به نعمت‌های الهی شده است.
 این آموزه‌های معنوی، هنگامی‌که با رفتارهای روزمره ترکیب شوند، به سِپَری محکم در برابر فروپاشی اجتماعی و بحران‌های غذایی بدل می‌شوند.

 نمونه‌های معاصر فرهنگی از تاب‌آوری غذایی

مالزی در دوران کرونا  (۲۰۲۰–۲۰۲۲)
دولت و نهادهای مدنی مالزی با راه‌اندازی کمپین‌هایی مانند «Zero Waste» و «Sadaqah Food» و آموزش پخت غذاهای ساده و بومی، کنترل مصرف و حفظ دسترسی اقشار ضعیف به غذای سالم را تضمین کردند.
 آشپزخانه‌های خیریه، وام‌های کم بهره خرید مواد غذایی و توزیع داوطلبانه در مساجد از جمله ابتکارات مهم به شمار رفت.

اندونزی در بحران تورم مواد غذایی  (۲۰۲۲)
این کشور با تکیه بر فرهنگ والای اسلامی و سنت‌های محلی، مردم را به مصرف محصولات بومی، حذف تجمل غذایی، ایجاد باغچه‌های خانگی و صرفه‌جویی در مهمانی‌ها دعوت کرد.
 ترویج خوراک ساده بومی مانند "ناسیکونینگ" و "ساتای" به‌عنوان غذاهای شرافتمندانه و مردمی،  بسیار اثرگذار بود.

 ترکیه پس از زلزله بزرگ  (۲۰۲۳)
در واکنش به بحران، پویش‌های "نان همدلی"، "سفره ساده" و "هر خانه یک آشپزخانه امدادی" توسط مردم و نهادهای شهری اجرا شد. 
در مدارس و رسانه‌ها آموزش‌هایی درباره تغذیه ساده، سالم و شرافتمندانه داده شد.

 بنگلادش در بحران سیلاب  (۲۰۲۲)
در مناطق سیل‌زده، زنان محله‌ با تهیه غذاهای ساده مانند "کچری"، آن‌ها را در قالب بسته‌های غذایی به نیازمندان رساندند. 
فرهنگ آشپزخانه‌های مشارکتی، حیاط‌های سبز خانگی و صرف غذا در جمع، عامل حفظ انسجام اجتماعی شد.

قزاقستان در زمستان سخت  (۲۰۲۱)
با کاهش واردات و افزایش قیمت غذا، دولت با کمک شوراهای محلی و رسانه‌ها، آموزش‌هایی برای صرفه‌جویی، اولویت‌بندی مصرف گروه‌های حساس و احیای غذاهای سنتی ارزان‌تر مانند "باش‌بارماق" و "کومیس" ارائه کرد.

مغولستان در زمستان‌های یخ‌زده (۲۰۲۳–۲۰۲۴)
به دلیل سرمای شدید موسوم به «دزود» (Dzud) ، "میلیون ها رأس دام سبک و سنگین" یخ زدند و این امر تهدیدی جدی برای امنیت غذایی میلیون‌ها  نفر در منطقه بود.
 دولت و سازمان‌های محلی با فعال‌سازی شبکه‌های عشایری، ایجاد ذخایر علوفه، آموزش تغذیه اضطراری دام‌ها، و فرهنگ مصرف همدلانه در شهرها، از بروز قحطی انسانی گسترده جلوگیری کردند.
این تجربه اهمیت آمادگی فرهنگی و سازماندهی اجتماعی در مواجهه با بحران‌های زیست‌محیطی را به وضوح نشان داد.

راهبردهای فرهنگی تثبیت امنیت غذایی

نهادینه‌سازی آموزش الگوی مصرف در مدارس و مراکز تربیتی

راه‌اندازی پویش‌های رسانه‌ای ضداسراف با مشارکت چهره‌های مردمی و فرهنگی

احیای سنت‌های تغذیه‌ای ساده، سالم و اقلیمی متناسب با هر فرهنگ

ترویج مشارکت‌های اجتماعی مانند آشپزخانه‌های محلی، بانک‌های غذا و خیریه‌های تغذیه‌ای

استفاده از آموزه‌های دینی، فرهنگی و اخلاقی برای تقویت رفتارهای تغذیه‌ای مسئولانه

تولید محتوا در فضای مجازی و شبکه‌های اجتماعی درباره «مصرف عادلانه» و «حقوق غذایی دیگران»

سیاست‌های تشویقی برای خانواده‌ها، نهادها و کسب‌وکارهایی که الگوی مصرف فرهنگی و پایدار دارند

تدوین آیین‌نامه‌های شهری برای کاهش دورریز غذا در رستوران‌ها، هتل‌ها و فروشگاه‌ها

تقویت تاب‌آوری اجتماعی و فرهنگی از طریق برنامه‌های آموزشی و مشارکتی برای مقابله با بحران‌های آتی

 رسانه و تمدن غذا
رسانه‌ها نقش کلیدی در فرهنگ‌سازی غذایی ایفا می‌کنند. آنچه امروز در تبلیغات غذایی، برنامه‌های آشپزی، جشنواره‌ها و شبکه‌های اجتماعی ترویج می‌شود، نه فقط سبک زندگی بلکه آینده امنیت غذایی جوامع را شکل می‌دهد.
 رسانه‌ها باید از ترویج اسراف، تجمل‌گرایی، مصرف‌زدگی و غذا به‌ مثابه کالایی صرف عبور کنند و به جای آن، غذا را به‌مثابه «حق، اخلاق، مسئولیت و سرمایه اجتماعی» بازنمایی کنند.

سخن پایانی
امنیت غذایی صرفاً محصول منابع طبیعی یا فناوری نیست؛ بلکه حاصل فرهنگ مصرف عادلانه و انسانی است. اگر فرهنگ مصرف به‌سوی اعتدال، کرامت و مشارکت بازنویسی نشود، حتی ثروتمندترین کشورها در بحران‌های آینده دچار گرسنگی اجتماعی و فروپاشی فرهنگی خواهند شد.

هر کودک باید بیاموزد که:

غذا امانت است

نان حرمت دارد

مصرف مسئولیتی انسانی، اخلاقی و اجتماعی است

تنها چنین فرهنگی است که می‌تواند جوامع بشری را از اسراف به انصاف و از بحران به تاب‌آوری پایدار هدایت کند./ ۶۹۱

           علیرضا  کیهان‌پور 

منابع  برای مطالعه بیشتر :

FAO. The State of Food Security and Nutrition in the World 2023

UN Environment Programme. Food Waste Index Report 2021

World Bank. Global Food Crisis Response Report 2023

Pollan, M. (2006). In Defense of Food. Penguin Books

Bittman, M. (2009). Food Matters. Simon & Schuster

گزارش‌های رسمی و پژوهش‌های ملی کشورهای مالزی، اندونزی، ترکیه، بنگلادش، قزاقستان و مغولستان (۲۰۲۰–۲۰۲۴)

Oxfam & Islamic Relief: Community-Based Food Resilience in Asia (۲۰۲۳)

IFRC Mongolia Dzud Response Report, ۲۰۲۴