رودخانه‌های خوزستان ؛ شاهرگ زندگی آبزیان خلیج فارس و دریای عمان/ بخش نخست

فاخته- سدسازی، برداشت بی‌رویه آب و آلودگی‌های صنعتی و کشاورزی تهدیدهای اصلی جمعیت آبزیان جنوب کشور هستند. 
مدیریت پایدار این رودخانه‌ها برای حفظ تنوع زیستی، امنیت غذایی و توسعه اقتصادی مناطق ساحلی ضروری است.

اشاره

خوزستان با رودخانه‌های پرآب و زمین‌های پست ساحلی، نقش حیاتی در تأمین منابع آب، حمایت از جمعیت آبزیان و تولید اقتصادی جنوب ایران دارد. 
جریان‌های فصلی و هیدرولوژی پیچیده این رودخانه‌ها، اکوسیستم‌های متنوعی ایجاد کرده که تخم‌ریزی و رشد ماهیان و میگوهای تجاری را ممکن می‌کند.

 کاهش جریان طبیعی و تغییرات اکوسیستمی ، تهدیدی جدی برای پایداری آبزیان و امنیت غذایی جنوب کشور ایجاد کرده است.

پیش‌زمینه تاریخی

از دیرباز، رودخانه‌های خوزستان مسیر اصلی تأمین آب، کشاورزی و صید آبزیان بوده‌اند.
 کارون، بزرگ‌ترین رودخانه ایران، مسیر اصلی مهاجرت ماهیان دریایی به تالاب‌ها و خورهای داخلی بوده است. 
کرخه و دز با تالاب‌ها و مرداب‌های طبیعی، زیستگاه مناسبی برای تخم‌ریزی و رشد بچه‌ماهی‌ها فراهم کرده‌اند. 
رودخانه بهمنشیر با جریان گسترده و اتصال به خورهای جنوبی، زیستگاه امن و مسیر مهاجرت گونه‌های دریایی را تأمین می‌کند. کاهش جریان و اثرات انسانی در دهه‌های اخیر، جمعیت آبزیان جنوب را به شدت تحت فشار قرار داده است.

 رودخانه‌های اصلی خوزستان

رودخانه کارون

طول : ۹۵۰ کیلومتر

منشأ : ارتفاعات زاگرس

نقش : پرآب‌ترین رودخانه ایران، مسیر مهاجرت ماهیان، تأمین مواد مغذی و فیتوپلانکتون.

رودخانه کرخه

طول : ۵۲۰ کیلومتر

نقش : ایجاد تالاب‌ها و مرداب‌های طبیعی، زیستگاه تخم‌ریزی گونه‌های بومی و مهاجر.

رودخانه دز

طول : ۴۵۰ کیلومتر

نقش : جریان نسبتاً پایدار، حمایت از تولید فیتوپلانکتون و رشد بچه‌ماهی‌ها.

رودخانه مارون

طول : ۳۸۰ کیلومتر

نقش : حفظ مسیرهای تخم‌ریزی میگو و ماهیان، انتقال مواد مغذی به تالاب‌ها و خورهای ساحلی.

رودخانه بهمنشیر

طول : تقریباً ۲۰۰ کیلومتر

منشأ : اتصال شاخه‌های کارون به خورهای جنوبی خلیج فارس

نقش : ایجاد مسیرهای مهاجرت آبزیان، تأمین زیستگاه امن برای بچه‌ماهی‌ها و میگوها، انتقال مواد مغذی و فیتوپلانکتون‌ها به خورهای جنوبی.

سایر شاخه‌ها و خورها

نقش مکمل در ایجاد زیستگاه‌های مناسب برای آبزیان و پشتیبانی از جمعیت گونه‌های تجاری.

نقش رودخانه‌ها در پایداری آبزیان

تأمین آب شیرین  : برای تخم‌ریزی و رشد اولیه بچه‌ماهی‌ها و میگوها.

انتقال مواد مغذی  : تحریک تولید فیتوپلانکتون و زئوپلانکتون، پایه زنجیره غذایی.

ایجاد مسیرهای مهاجرت  : مسیر طبیعی برای تخم‌ریزی گونه‌های دریایی.

تأمین زیستگاه و سرپناه  : تالاب‌ها و خورهای مرتبط، محیط امن برای بچه‌ماهی‌ها و میگوها.

تعدیل دما و شوری آب : حفظ شرایط زیستی برای گونه‌های حساس.

تحلیل گونه‌های کلیدی آبزیان

میگو

گونه‌های اصلی: میگوی سفید و میگوی بومی خلیج فارس

اهمیت اقتصادی و غذایی

نقش رودخانه‌ها  : فراهم کردن زیستگاه تخم‌ریزی و رشد بچه‌میگوها

ماهیان تجاری

گونه‌های بومی و مهاجر : شوریده، هامور، کیلکا، ماهیان صدف‌خوار

نقش رودخانه‌ها : مسیر مهاجرت، زیستگاه امن، تأمین غذا

چالش‌ها : سدسازی و کاهش جریان آب مسیرهای مهاجرتی را مسدود کرده است

گونه‌های حساس

نیازمند آب شیرین و کیفیت بالا

رودخانه‌ها زیستگاه آن‌ها را تضمین می‌کنند

کاهش آب یا آلودگی تهدیدکننده بقای این گونه‌ها است

زنجیره غذایی و اکوسیستم

فیتوپلانکتون‌ها : پایه غذایی اولیه

زئوپلانکتون‌ها : غذای اصلی بچه‌ماهی‌ها و میگوها

بچه‌ماهی‌ها و میگوها : رشد و تولید اقتصادی

ماهی‌های تجاری و شکارچیان بزرگ‌تر : تضمین سلامت اکوسیستم دریایی

تأثیرات انسانی و زیست‌محیطی

سدسازی و تغییر جریان آب : کاهش آب، مسدود شدن مسیر مهاجرت، کاهش مواد مغذی.

برداشت بی‌رویه آب : شور شدن تالاب‌ها، کاهش تولید پلانکتون‌ها و موفقیت تخم‌ریزی.

آلودگی صنعتی و کشاورزی : کاهش کیفیت آب، تهدید سلامت آبزیان.

تغییر اقلیم و خشکسالی : کاهش زیستگاه‌های تخم‌ریزی، افزایش شوری و دما، کاهش تنوع گونه‌ای.

مدیریت پایدار و راهکارها

مدیریت جریان آب : بازسازی مسیر طبیعی و کاهش برداشت بی‌رویه

کنترل آلودگی‌ها : تصفیه فاضلاب‌ها و کاهش ورود آلاینده‌ها

بازسازی و حفاظت زیستگاه‌ها : تالاب‌ها، خورها و مسیرهای مهاجرت

برنامه‌های پرورش و تکثیر گونه‌ها

آموزش و مشارکت جامعه محلی

 سخن ما قبل پایانی
رودخانه‌های خوزستان شاهرگ حیاتی اکوسیستم‌های دریایی جنوب ایران هستند. نقش آن‌ها در تأمین آب شیرین، انتقال مواد مغذی، ایجاد مسیرهای مهاجرت و حفظ تنوع گونه‌ای غیرقابل جایگزین است. کاهش جریان آب، آلودگی و تغییرات اقلیمی، تهدیدات اصلی برای جمعیت آبزیان و امنیت غذایی جنوب کشور محسوب می‌شوند.
 مدیریت پایدار، حفاظت زیستگاه‌ها و مشارکت جامعه محلی، تنها راه حفظ این اکوسیستم‌ها و پشتیبانی از اقتصاد و صید پایدار است./ ۷۳۰
ادامه دارد...

            علیرضا کیهان‌پور 

منابع علمی :
سازمان محیط زیست ایران، گزارش وضعیت تالاب‌ها و رودخانه‌های خوزستان، ۱۴۰۲

 سازمان تات جهاد کشاورزی ؛ مطالعات اکولوژیکی خلیج فارس و دریای عمان، ۱۴۰۱

FAO (2021). Fisheries and Aquaculture Statistics.

Abdollahi, M., et al. (2020). The impact of river flow on shrimp and fish populations in Khuzestan. Marine Ecology Journal, 41(2), 123–145.

Karami, A., et al. (2019). Hydrological changes and ecological consequences for southern Iran rivers. Environmental Science & Policy, 98, 210–223.

Hosseini, S., et al. (2018). Fish migration pathways in the Karun and Karkheh rivers. Iranian Journal of Fisheries Science, 17(4), 65–88.