ارجحیت امنیت تغذیه‌ای بر امنیت غذایی؛ تحولی در نگرش جهانی بر مبنای دیدگاه سازمان فائو(FAO)/بخش دوم و پایانی

فاخته- چکیده: مفهوم امنیت غذایی طی دهه‌های گذشته اساس سیاست‌گذاری در کشاورزی و توسعه بوده است، اما شواهد اخیر نشان می‌دهد که صرفاً تأمین کالری کافی نمی‌تواند تضمین‌کننده سلامت و بهره‌وری انسان‌ها باشد. 
سازمان غذا و کشاورزی ملل متحد (FAO) در گزارش‌های اخیر خود تأکید کرده است که امنیت تغذیه‌ای ــ به معنای دسترسی پایدار و برابر به رژیم‌های غذایی سالم و مغذی و وضعیت زیستی مطلوب ــ باید اولویت اصلی کشورها قرار گیرد.
 این یادداشت تخصصی با مرور مبانی نظری، داده‌های جهانی و مطالعات کلیدی، نشان می‌دهد که امنیت تغذیه‌ای نه‌تنها پیش‌شرط امنیت غذایی پایدار است، بلکه عامل تعیین‌کننده در کاهش بار بیماری‌ها، ارتقای سرمایه انسانی و تضمین توسعه پایدار محسوب می‌شود.

مقدمه

امنیت غذایی (Food Security) به‌طور سنتی بر چهار ستون دسترس‌پذیری، دسترسی اقتصادی و فیزیکی، بهره‌گیری و ثبات استوار بوده است. این چارچوب که از اجلاس جهانی غذا در سال ۱۹۹۶ تثبیت شد، بیشتر بر کمیت و کالری تأکید داشت.

 در مقابل، امنیت تغذیه‌ای (Nutrition Security) مفهومی نوین تر بوده که کیفیت، ترکیب و اثر زیستی غذا را در مرکز توجه قرار می‌دهد.

امروزه با بروز «دوگانگی بار تغذیه‌ای» (double burden of malnutrition) ــ همزیستی کمبود ریزمغذی‌ها و گرسنگی پنهان با چاقی و بیماری‌های غیرواگیر ــ ضرورت تغییر نگاه از امنیت غذایی به امنیت تغذیه‌ای بیش از هر زمان آشکار شده است.

مبانی نظری و رویکرد سازمان فائو

گزارش سالانه The State of Food Security and Nutrition in the World (SOFI 2025) که توسط FAO و همکاران بین‌المللی منتشر شده، نشان می‌دهد که شاخص «توان خرید رژیم غذایی سالم» (Affordability of Healthy Diets) باید به‌عنوان معیار اصلی امنیت در نظر گرفته شود. حتی در کشورهایی که کالری کافی فراهم است، میلیون‌ها نفر قادر به تأمین رژیم غذایی متنوع و سالم نیستند [FAO, 2025].

پژوهش Pérez-Escamilla et al. (2024) نیز بر این نکته تأکید می‌کند که سیاست‌گذاری مؤثر بدون تمایز روشن میان امنیت غذایی و امنیت تغذیه‌ای ناقص است و باید چارچوب‌های اندازه‌گیری جدید طراحی شود [Pérez-Escamilla et al., 2024].

علاوه بر این، Clapp (2022) در مقاله‌ای در مجله Global Food Security پیشنهاد می‌کند که امنیت غذایی به شش بُعد گسترش یابد تا جنبه‌های تغذیه‌ای و کیفیتی به‌طور کامل لحاظ شوند [Clapp, 2022].

شواهد جهانی

کمبود پنهان ریزمغذی‌ها: برآوردها نشان می‌دهد بیش از ۲ میلیارد نفر در جهان دچار کمبود آهن، ویتامین A یا روی هستند؛ این کمبودها حتی در کشورهایی با امنیت غذایی ظاهری بالا نیز دیده می‌شود.

افزایش هزینه غذاهای سالم: داده‌های SOFI نشان می‌دهد که رژیم‌های غذایی سالم برای بیش از ۳ میلیارد نفر در جهان غیرقابل‌پرداخت است.

رابطه با بیماری‌های غیرواگیر: مطالعات اپیدمیولوژیک ثابت کرده‌اند که رژیم‌های فقیر از نظر کیفیت تغذیه‌ای عامل اصلی شیوع دیابت، چاقی و بیماری‌های قلبی-عروقی هستند.

پیامدهای اقتصادی: سوءتغذیه موجب کاهش بهره‌وری نیروی کار و افزایش هزینه‌های سلامت می‌شود و مانعی جدی برای رشد اقتصادی پایدار به شمار می‌رود.

بحث و تحلیل

امنیت غذایی بدون امنیت تغذیه‌ای یک مفهوم ناقص است. انبارهای پر از گندم و برنج تضمین‌کننده سلامت جامعه نیستند.

امنیت تغذیه‌ای ارتباطی مستقیم با سرمایه انسانی دارد و بی‌توجهی به آن منجر به «فقر زیستی» و «کاهش سرمایه شناختی» در نسل‌های آینده می‌شود.

در شرایط تغییر اقلیم و فشار بر منابع، تمرکز بر کیفیت و تنوع غذایی می‌تواند هم سلامت انسان و هم پایداری زیست‌محیطی را تقویت کند.

بیشتر بخوانید:

تحلیل تاریخی، نمادشناختی و آینده‌پژوهانه شعار و لوگوی سازمان فائو (Fiat Panis)؛ بخش نخست

نتیجه‌گیری

امنیت تغذیه‌ای امروز در نگاه فائو و جامعه علمی جهان به‌عنوان اولویت بر امنیت غذایی مطرح است. این جابه‌جایی رویکرد نه یک انتخاب، بلکه یک ضرورت راهبردی است. 
اگر کشورها به‌ویژه در حال توسعه، سیاست‌های خود را بر مبنای امنیت تغذیه‌ای بازطراحی نکنند، هزینه‌های انسانی و اقتصادی سنگینی در آینده خواهند پرداخت.

پیشنهادهای مفید

افزودن شاخص «هزینه و دسترسی به رژیم‌های غذایی سالم» در پایش‌های ملی.

اصلاح یارانه‌ها به نفع محصولات مغذی (حبوبات، لبنیات، سبزیجات، پروتئین‌های متنوع).

تقویت برنامه‌های تغذیه هدفمند برای کودکان، زنان باردار و سالمندان.

سرمایه‌گذاری در زنجیره تأمین غذای سالم (زیرساخت سردخانه، بازارهای محلی).

فرهنگ‌سازی و آموزش تغذیه‌ای برای تغییر الگوی مصرف.

«جهان امروز در تکاپوی غذای سالم و کافی برای جمعیت انسانی در سراسر کره مسکون است و سازمان جهانی خواروبار و کشاورزی ملل متحد (FAO) به ترتیب اهمیت مباحث تخصصی، "امنیت تغذیه ای" را به دلایل فوق بر تأمین "امنیت غذایی" مقدم می شمارد.»/770

                  علیرضا کیهان‌پور