هشدار سازمان فائو (FAO): شیوع بیماری‌های بین‌مرزی دام و طیور؛ تهدیدی فزاینده در جهان 

فاخته- اشاره: در دهه اخیر، بیماری‌های بین‌مرزی دام (TADs) به یکی از پیچیده‌ترین و پرهزینه‌ترین چالش‌های امنیت غذایی جهان تبدیل شده‌اند. این بیماری‌ها که بدون توجه به مرزهای جغرافیایی از کشوری به کشور دیگر سرایت می‌کنند، نه‌تنها سلامت دام و حیات‌وحش را تهدید می‌کنند، بلکه مستقیماً بر سیستم‌های تولید غذا، اشتغال روستایی، تجارت بین‌المللی و پایداری اقتصادی کشورها اثر می‌گذارند. با توجه به هشدار صریح فائو در ۲۸ نوامبر ۲۰۲۵، جهان در آستانه موجی از گسترش بیماری‌های دامی با پیامدهای عمیق اقتصادی و اجتماعی قرار دارد.

چرایی تشدید بیماری‌های بین‌مرزی در جهان امروز

۱. تغییرات اقلیمی:
افزایش دما، رطوبت و نوسانات آب‌وهوایی موجب گسترش دامنه انتقال ناقلانی چون پشه‌ها و کنه‌ها شده است. بیماری‌هایی مانند تب کریمه–کنگو، تب دره ریفت و تب سه‌روزه گاوی به مناطق جدیدی در آفریقا، آسیا و اروپا رسیده‌اند.

۲. جهانی‌شدن تجارت:
افزایش حمل‌ونقل دام، گوشت، خوراک دام و فرآورده‌های دامی، احتمال انتقال عوامل بیماری‌زا را بالا برده است. بسیاری از کشورها زیرساخت‌های ضدعفونی، قرنطینه و ردیابی کافی ندارند.

۳. فشار بر اکوسیستم‌ها:
تغییر کاربری اراضی، تخریب زیستگاه‌های طبیعی و تداخل دام با حیات‌وحش انتقال عوامل بیماری‌زا را تسهیل کرده است. برخی بیماری‌ها مانند تب برفکی  میان دام اهلی و نشخوارکنندگان وحشی جابه‌جا می‌شوند.

۴. کاهش سرمایه‌گذاری در خدمات دامپزشکی:
در بسیاری از کشورهای در حال توسعه، سیستم‌های نظارت بیماری، آزمایشگاه‌های تشخیصی، واکسیناسیون و شبکه‌های اطلاع‌رسانی دچار ضعف هستند؛ فاصله‌ای که بیماری‌های بین‌مرزی به‌خوبی از آن استفاده می‌کنند.

مهم‌ترین بیماری‌های بین‌مرزی که جهان را تهدید می‌کنند

۱. تب برفکی (FMD):
یکی از شدیدترین تهدیدها برای دام سنگین در آسیا، خاورمیانه و بخش‌هایی از آفریقا. خسارت سالانه آن میلیاردها دلار برآورد می‌شود و به‌شدت تجارت گوشت و لبنیات را مختل می‌کند.

۲. طاعون نشخوارکنندگان کوچک (PPR):
بیماری ویروسی با مرگ‌ومیر بالا در بز و گوسفند که فقیرترین جوامع روستایی را هدف قرار می‌دهد. هر بار شیوع آن می‌تواند کل دارایی دامی یک خانواده را نابود کند.

۳. تب خوکی آفریقایی (ASF):
ویروسی بسیار مقاوم که صنعت خوک جهان را تا مرز بحران برده است. چین، اروپا و روسیه طی پنج سال گذشته خسارت‌های سنگینی متحمل شده‌اند.

۴. تب دره ریفت (RVF):
یک بیماری مشترک انسان و دام که با تغییرات اقلیمی و افزایش ناقلان، احتمال دارد به اروپا و آسیا گسترش یابد.

۵. آنفلوآنزای فوق‌حاد پرندگان:
از مهم‌ترین تهدیدهای امنیت غذایی و سلامت جهانی که علاوه بر مرغداری‌ها، تجارت بین‌المللی را هم به‌شدت مختل می‌کند.

 پیامدهای اقتصادی و اجتماعی بر امنیت غذایی

۱. کاهش مستقیم تولید پروتئین حیوانی
شیوع بیماری‌ها مرگ‌ومیر گسترده ایجاد کرده و ظرفیت تولید گوشت، شیر، تخم‌مرغ و سایر محصولات دامی را کاهش می‌دهد.

۲. افزایش قیمت مواد غذایی
اختلال در عرضه، موجب افزایش قیمت و دسترس‌ناپذیری غذا برای گروه‌های کم‌درآمد می‌شود. در برخی کشورها، حتی تورم مواد غذایی به ۳۰ تا ۷۰ درصد رسیده است.

۳. ضربه به معیشت روستایی
در بسیاری از مناطق، دام مهم‌ترین دارایی خانواده‌هاست. شیوع بیماری ممکن است تمامی سرمایه یک روستایی را در چند روز از بین ببرد و چرخه فقر را تشدید کند.

۴. محدودیت در تجارت بین‌المللی
هر شیوع مهم می‌تواند باعث توقف صادرات، تعلیق واردات، بستن مرزها و اعمال محدودیت‌های طولانی‌مدت شود. این امر برای کشورهایی که به صادرات دام و فرآورده‌های دامی وابسته‌اند فاجعه‌آمیز است.

۵. افزایش هزینه‌های دولتی
اقدامات کنترلی مانند واکسیناسیون، معدوم‌سازی، جبران خسارت و کنترل مرزی هزینه‌های سنگینی را به دولت‌ها تحمیل می‌کند.

 نقش کلیدی نظام‌های نظارت و تشخیص

فائو تأکید می‌کند که تشخیص سریع، مهم‌ترین خط دفاعی در برابر بیماری‌های بین‌مرزی است.
اما در بسیاری از کشورها:

آزمایشگاه‌ها تجهیزات کافی ندارند،

شبکه‌های نمونه‌برداری ناکارآمد است،
و داده‌ها دیر منتشر می‌شود.

کشورهایی که سامانه ردیابی دیجیتال دام (Digital Traceability) ایجاد کرده‌اند، موفق شده‌اند زمان واکنش را از چند هفته به چند روز کاهش دهند؛ تحولی که در کنترل بیماری تفاوتی حیاتی ایجاد می‌کند.

 نقش واکسیناسیون و برنامه‌های پیشگیرانه

واکسیناسیون مؤثرترین شیوه برای کنترل تب برفکی، PPR و بسیاری از بیماری‌های ویروسی است. اما چالش‌های مهمی وجود دارد:

کمبود واکسن باکیفیت در برخی کشورها،

فاصله بین تولیدکنندگان و مناطق شیوع،

نبود زنجیره سرد در مسیرهای روستایی، و بی‌اعتمادی برخی دامداران.

فائو در گزارش ۲۰۲۵ خود از کشورها خواسته است یک برنامه واکسیناسیون منطقه‌ای هماهنگ ایجاد کنند. زیرا تا زمانی که یک کشور آلوده بماند، کشورهای همسایه نیز ایمن نخواهند بود.

 بیماری‌های مشترک انسان و دام؛ تهدیدی دوگانه

حدود ۶۰ درصد بیماری‌های عفونی انسان منشأ حیوانی دارند. بیماری‌های بین‌مرزی این ویژگی را دارند که به‌سرعت می‌توانند از دام به انسان منتقل شوند.
نمونه‌ها:

تب دره ریفت

تب کریمه–کنگو

برخی سویه‌های آنفلوآنزای پرندگان

افزایش موارد بیماری‌های مشترک، فشار مضاعفی بر سیستم‌های سلامت وارد می‌کند و اثری مستقیم بر پایداری اقتصاد و امنیت غذایی دارد.

۷. ضرورت همکاری منطقه‌ای و جهانی

هیچ کشوری به‌تنهایی قادر به کنترل بیماری‌های بین‌مرزی نیست. سه سطح همکاری ضروری است:

۱. همکاری منطقه‌ای:
کشورهای همسایه باید نقشه واکسیناسیون مشترک، ایستگاه‌های قرنطینه هم‌استاندارد و سامانه تبادل هشدار سریع داشته باشند.

۲. همکاری بین‌المللی:
نهادهایی مانند فائو، OIE (WOAH) و WHO باید برنامه‌های مشترک برای کنترل بیماری‌های مشترک انسان و دام طراحی کنند.

۳. همکاری علمی:
اشتراک فناوری‌ها، ژنوم ویروس‌ها، بانک‌های واکسن و داده‌های اپیدمیولوژی جهانی.

۸. راهکارهای کلیدی برای مدیریت آینده

براساس تحلیل‌های جهانی، پنج راهکار محوری پیشنهاد می‌شود:

۱. تقویت نظام‌های دامپزشکی ملی
سرمایه‌گذاری در نیروی انسانی، آزمایشگاه‌های مدرن، سیستم‌های دیجیتال و رصد روزانه.

۲. واکسیناسیون هدفمند و مبتنی بر شواهد
انتقال از واکسیناسیون پراکنده به واکسیناسیون مبتنی بر داده‌های اپیدمیولوژیک.

۳. ایجاد سامانه‌های هشدار زودهنگام
استفاده از هوش مصنوعی، سنجش‌ازدور و داده‌های اقلیمی برای پیش‌بینی موج‌های جدید.

۴. امنیت زیستی در مزارع
مهم‌ترین حلقه کنترل. آموزش دامداران در مورد بهداشت مزرعه، ورود و خروج دام، ضدعفونی و مدیریت پسماند.

۵. همکاری منطقه‌ای برای جلوگیری از ورود بیماری‌ها
مرزها باید مجهز به سامانه‌های قرنطینه استاندارد، ردیابی دام و کنترل قاچاق باشند.

سخن پایانی

شیوع بیماری‌های بین‌مرزی دام، یکی از جدی‌ترین تهدیدهای امنیت غذایی جهان در سال‌های پیش رو است. افزایش فشارهای اقلیمی، گسترش تجارت، مهاجرت دام و ناکافی‌بودن زیرساخت‌های دامپزشکی، شرایطی فراهم کرده که حتی یک بیماری محدود می‌تواند در عرض چند هفته به چند قاره برسد.

پیام فائو روشن است:
اگر کشورها همکاری هماهنگ، واکنش سریع، نظارت قدرتمند و برنامه‌های پیشگیرانه علمی نداشته باشند، بحران‌های دامی می‌توانند به بحران‌های غذایی و اقتصادی تمام‌عیار تبدیل شوند. / 838

علیرضا کیهان‌پور 

منبع :

FAO – Food and Agriculture Organization of the United Nations
Title: Transboundary animal diseases pose urgent threat to global food security, FAO warns
Date: 28 November 2025
Source: FAO Newsroom