«از زاگرس تا خلیج فارس؛ رودخانه‌های خوزستان و جایگاه آن در زیست‌بوم‌های دریایی / بخش دوم»

فاخته- رودخانه‌های خوزستان ، از کارون افسانه‌ای تا کرخه، دز، مارون، جراحی، بهمنشیر و اروند، شریان‌های اصلی حیات جنوب ایران محسوب می‌شوند. 
این رودها نه تنها تأمین‌کننده آب شیرین برای کشاورزی، صنعت و مصارف شهری هستند ، بلکه مواد مغذی، رسوبات و مسیرهای مهاجرت ذاتی و طبیعی گونه‌های آبزی را به خلیج فارس و دریای عمان هدیه می‌دهند.
 هزاران سال، زندگی جوامع محلی، اقتصاد آبزی محور و حتی حیات کل زیست بوم دریایی وابسته به این رودخانه‌ها بوده است.

کارون ، به عنوان طولانی‌ترین رود ایران، از کوه‌های زاگرس سرچشمه می‌گیرد و مسیر طولانی و پیچیده‌ای دارد که طی آن، نه تنها آب شیرین  ، بلکه رسوبات و مواد مغذی مورد نیاز برای تکثیر و تغذیه ماهیان و میگوهای نواحی ساحلی را به خلیج فارس منتقل می‌کند.
 کرخه و بهمنشیر نیز نقش مهمی در تأمین محیط زیست تالاب‌ها و مصب‌ها دارند. 
این رودخانه‌ها، همانند شریان‌های اصلی بدن انسان ، اگر با اختلال مواجه شوند، اثرات مستقیم و غیرقابل بازگشت بر کل اکوسیستم دارند.

از نکته نظر اقتصادی ، رودخانه‌های خوزستان پایه صنایع آبزیان و اقتصاد صیادی جنوب کشور محسوب می‌شوند.
 میلیون‌ها نفر به صورت مستقیم یا غیرمستقیم از صید ماهی، میگو و فعالیت‌های وابسته به تکثیر ؛ پرورش آبزیان و عرضه فرآوری محصولات دریایی بهره‌مند هستند.
 کاهش جمعیت آبزیان و تخریب زیستگاه‌ها ، علاوه بر تهدید معیشت، می‌تواند امنیت غذایی منطقه را به شدت تحت تأثیر قرار دهد.

منفعل بودن نهادهای مسئول حفاظت از رودخانه ها  طی سه دهه گذشته ، اثرات فاجعه‌باری بر اکوسیستم داشته است.
کاهش دِبی آب، برداشت بی‌رویه،  ورود آلاینده‌های صنعتی و شهری و نبود برنامه‌های احیاء باعث شده است که جمعیت گونه‌های ارزشمند آبزی به شدت کاهش یابد.
 به عنوان نمونه ، مطالعات میدانی نشان می‌دهند که جمعیت میگوها و برخی ماهیان استخوانی بومی در دو دهه گذشته بیش از ۶۰ درصد کاهش یافته است و بدون اقدام فوری ، بازگشت به وضعیت پایدار دیگر امکان‌پذیر نخواهد بود.

تالاب‌ها و مَصَب‌های متصل به این رودخانه‌ها ، که محل تخم‌ریزی و پرورش اولیه بسیاری از گونه‌های ارزشمند دریایی هستند، به دلیل کاهش آب و آلودگی شدید در وضعیت بحرانی قرار دارند. 
لذا پیامد آن نه تنها نابودی گونه‌های بومی، بلکه کاهش ظرفیت طبیعی تولید مثل و رشد جمعیت آبزیان در خلیج فارس و دریای عمان است.

از منظر اجتماعی ، کاهش منابع آبزیان باعث مهاجرت اجباری صیادان و جوامع محلی می‌شود.
 خانوارهای وابسته به صید و فرآوری محصولات دریایی، با بحران درآمد و فقر مواجه شده‌اند.
 این موضوع در درازمدت می‌تواند ساختار اجتماعی و فرهنگی منطقه را تغییر دهد و وابستگی به کمک‌های دولتی یا واردات منابع غذایی را افزایش دهد.

بنابراین ، رودخانه‌های خوزستان نه تنها اهمیت اکولوژیک دارند بلکه "ستون اقتصادی، اجتماعی و امنیت غذایی جنوب ایران" محسوب می‌شوند.

 بی‌توجهی به این شریان‌های حیاتی، همانند "فاجعه صید ترال"  یک نوع تراژدی خاموش است که "بدون صدا  و کاملا کف روب" ، زیستگاه‌های آبزیان را نابود می‌کند و حیات آینده آبزیان  خلیج فارس و دریای عمان را در معرض خطر جدی قرار می‌دهد.

 برخی نهادهای پژوهشی و تحقیقاتی ذیربط ،  سالیانه هزاران میلیارد تومان بودجه و امکانات در اختیار دارند، اما رودخانه‌های خوزستان و زیستگاه‌های آبزیان جنوب ، در مسیر سراشیبی قرار گرفته‌اند.

از سال‌های ابتدایی دهه ۱۳۷۰ ، وقتی که پروژه‌های توسعه‌ای بزرگ و صنایع آب‌بَر در حوضه رودخانه‌های خوزستان شروع شدند، باید انتظار اقدام فوری برای صیانت از اکوسیستم می‌رفت ، اما امثال سازمان "ح.م.ز"  با دفاتر و بودجه‌های کلان ، در عمل پروژه‌ای جامع و مؤثر برای حفاظت از رودخانه‌ها اجرا نکرد. برنامه‌های محدود پایش کیفی آب و گزارش‌دهی‌های ناقص هیچگاه منجر به اقدام عملی برای جلوگیری از ورود آلاینده‌ها و مدیریت جریان حداقلی زیست‌محیطی نشد.

بیشتر بخوانید:

رودخانه‌های خوزستان ؛ شاهرگ زندگی آبزیان خلیج فارس و دریای عمان/ بخش نخست

موسسات و مراکز پژوهشی مرتبط ، با صدها پژوهشگر و مراکز تحقیقاتی متعدد و همچنین برخی دانشگاه ها و پارک های فناوری  طی سه دهه اخیر، تنها پروژه‌های محدود و آزمایشی انجام دادند و حتی گزارشات مکتوب آن به مانند سفرهای مثلا پژوهشی ! "برخی متخصصان که با لابی و در عین ناشایستگی  با بودجه ارزی بیت المال به گشت و گذار 

اروپایی" مشغول بودند ، هرگز در دسترس و اطلاع رسانی جامعه هدف قرار نگرفت. 

این اقدامات نه در مقیاس لازم بودند و نه با هدف احیای جمعیت آبزیان برنامه‌ریزی شده بودند. 
در نتیجه ، جمعیت گونه‌های بومی ماهی و میگو کاهش یافت و روند تخریب زیستگاه‌ها سرعت گرفت./ ۷۳۱
ادامه دارد...

علیرضا کیهان پور

منابع :
قانون حفاظت و بهسازی محیط زیست، مصوب مجلس شورای اسلامی

گزارش‌های پایش کیفی رودخانه‌های خوزستان، سازمان حفاظت محیط زیست، ۱۳۹۰–۱۴۰۲

داده‌های میدانی ایستگاه‌های تحقیقاتی آبزیان جنوب کشور،  سازمان تات جهاد کشاورزی

مقالات علمی مرکز ملی اقیانوس‌شناسی درباره دینامیک آب‌های ساحلی

FAO Fisheries Technical Paper 593: Rehabilitation of Inland Waters for Fisheries

UN Environment Programme, 2022: Global Assessment of River Health

Japan Fisheries Research and Education Agency, Annual Reports 2010–2022

Norwegian Institute for Water Research (NIVA), River and Coastal Ecosystem Studies

Australian Government, Department of Agriculture, Water and the Environment, 2021–2023