نقش نهنگ‌ها در اکوسیستم‌های دریایی و ضرورت حفظ آنها برای پایداری زیست‌بوم‌ها

فاخته- این آواز، صدای نهنگ‌هاست. موجوداتی عظیم‌الجثه و باشکوه که همچون ستارگان خاموش در اعماق آب‌ها سیر می‌کنند. اما این صدای ملکوتی، در روزگار ما رنگ خاموشی گرفته است. 
آیا نهنگ‌ها در حال ناپدید شدن‌اند؟ آیا این آوازها تنها نجوای وداع با جهان ماست؟ در این مقاله، با نگاهی علمی، زیستی، اخلاقی و عارفانه به وضعیت نهنگ‌ها در جهان پرداخته و رفتارهای بارز، دلایل انقراض و راهکارهای نجات آن‌ها ،  با تحلیل علمی خداپسندانه ارائه می شود.

کلیدواژه‌ها

نهنگ، انقراض گونه‌ها، رفتارشناسی نهنگ، مهاجرت، صید صنعتی، آلودگی صوتی دریا، پلاستیک، گرمایش زمین، اکولوژی دریا، اخلاق محیط‌زیستی، عارفانه طبیعت.

گونه‌های نهنگ، شکوه تنوع در دل اقیانوس

نهنگ‌ها از خانواده‌ آب‌بازسانان (Cetacea) هستند و به دو دسته‌ی کلی تقسیم می‌شوند :

نهنگ‌های دندان‌دار (Odontoceti)
نهنگ قاتل (Orca)
 نهنگ اسپرم (Sperm whale)
نهنگ بلوگا و نهنگ ناروال.

نهنگ‌های بدون دندان (Mysticeti) یا نهنگ‌های باله‌دار
نهنگ آبی، گوژپشت، خاکستری و نهنگ باله‌دار.
بزرگ‌ترین موجود زنده جهان، نهنگ آبی (Blue whale)، با بیش از ۳۰ متر طول و ۱۸۰ تن وزن، یکی از باشکوه‌ترین  شاهکار ها و معجزه های خلقت در طبیعت است.
رفتارهای بارز نهنگ‌ها
 نغمه، مهاجرت، همدلی
 آواز خواندن
نهنگ‌های گوژپشت آوازهایی پیچیده می‌خوانند.
 این نغمه‌ها کاربرد ارتباطی و احتمالا جفت‌یابی دارند و تا صدها کیلومتر در آب منتقل می‌شوند.
مهاجرت فصلی 
بیشتر نهنگ‌ها مسیرهای طولانی از مناطق قطبی (تغذیه) به نواحی گرمسیری (زادآوری) را طی می‌کنند.

روابط اجتماعی و همدلی
 اورکاها دارای ساختارهای خانوادگی و اجتماعی پیچیده‌اند. حتی رفتارهایی مانند غم، اندوه و انتقال تجارب زیستی، مهاجرت و دانش مشاهده شده است.

هوش بالا
 نهنگ‌ها در آزمون‌های حافظه، یادگیری، ابزارسازی و حتی خودآگاهی رفتاری، نمره‌های بالا گرفته‌اند.
 تهدیدهای انقراضی 
دلایل کاهش جمعیت نهنگ‌ها

صید تجاری و صنعتی
 از قرن نوزدهم تا میانه قرن بیستم، میلیون‌ها نهنگ برای  استحصال روغن و گوشت صید شدند. 
با اینکه "IWC" صید را ممنوع کرده، متأسفانه کشورهای ژاپن، نروژ و ایسلند همچنان این رویه را ادامه می‌دهند.

 برخورد با کشتی‌ها
 یکی از مهم‌ترین عوامل مرگ نهنگ‌ها در مسیرهای پرتردد دریایی است.
آلودگی های صوتی 
سونارهای(رزمایش) نظامی، حفاری‌های نفتی و کشتی‌های پرسرعت، ارتباطات صوتی نهنگ‌ها را مختل می‌کنند.
 پلاستیک و سموم شیمیایی
 بلعیدن کیسه‌های پلاستیکی، ماسک های انسانی رها شده در سواحل در دوران کرونا و تجمع فلزات سنگین در بافت بدن نهنگ‌ها تهدیدی جدی است.
 تغییرات اقلیمی
 گرم شدن آب‌ها، جابه‌جایی منابع غذایی و افزایش اسیدیته‌ دریاها، اکوسیستم غذایی نهنگ‌ها را مختل کرده است.

 جمعیت جهانی نهنگ‌ها (آمار و وضعیت حفاظتی)

گونه نهنگ/    وضعیت IUCN/    جمعیت تقریبی/روند تغییر

نهنگ آبی    در معرض خطر شدید (EN)    < ۲۰٬۰۰۰    رو به افزایش

نهنگ گوژپشت    کم‌خطر (LC)    ~۸۰٬۰۰۰    پایدار

نهنگ قاتل    وابسته به منطقه (DD)    ~۵۰٬۰۰۰    متغیر

نهنگ اسپرم    آسیب‌پذیر (VU)    ~۳۰۰٬۰۰۰    پایدار

نهنگ خاکستری    آسیب‌پذیر (VU)    ~۲۶٬۰۰۰    رو به کاهش

منبع : IUCN Red List 2024، UNEP و NOAA.

 نجوای نهنگ؛ نیایش زیستی در دل آب‌ها
صدای نهنگ، تنها مکانیسم ارتباطی نیست، بلکه نوعی "ذکر شکرگذاری از پروردگار در دل اقیانوس" است.
 همان‌طور که "راجر پین" گفته بود: «آواز نهنگ‌ها، سمفونی زنده بودن طبیعت است.» این موجودات، نیایش‌گران ساکت اما بیدار هستند که در اعماق تاریک، به "ستایش بی‌کلام یگانه خالق خود" ادامه می‌دهند.

 نقش زیست‌محیطی نهنگ‌ها در اکوسیستم دریایی

 کنترل جمعیت پلانکتون‌ها و ماهی‌های کوچک
تقویت چرخه‌های مغذی از طریق «پمپ  خروجی نهنگ»
 تثبیت کربن و کاهش گازهای گلخانه‌ای
 حفظ تنوع زیستی دریایی
 الهام‌بخش فرهنگ، هنر، عرفان و علوم انسانی

راهکارهای علمی و جهانی برای حفظ نهنگ‌ها
تقویت معاهدات بین‌المللی: اجرای سختگیرانه IWC، توافق‌نامه CMS و تعهدات اقلیمی
 بازطراحی مسیر کشتیرانی
 تعیین «مسیرهای ایمن برای نهنگ‌ها» در آب‌های پُر ترافیک
کاهش آلودگی صوتی
 محدودیت سونارهای نظامی و توسعه فناوری‌های بی‌صدا
کنترل مصرف پلاستیک 
اقدامات جهانی علیه ریزپلاستیک‌ها و تولید زباله
 سرمایه‌گذاری در تحقیقات نهنگ‌شناسی برای شناخت بهتر رفتار، زبان و نیازهای زیستی نهنگ‌ها
آموزش و آگاهی‌رسانی عمومی رسانه ای، مستندسازی، گردشگری مسئولانه و فرهنگ‌سازی در مدارس

مسئولیت بشری در برابر سقوط غول‌های دریایی 

انسان نه تنها عامل اصلی تهدید است، بلکه تنها موجودی‌ست که می‌تواند این فاجعه را متوقف کند.
همه ما باید فراتر از دلسوزی، به تعهد برسیم. 
نهنگ‌ها شاید زبان ندارند، اما نگاهشان می‌پُرسد:
آیا ما هنوز شنونده‌ایم؟
بنابراین، نهنگ‌ها، کلیدداران تعادل اقیانوس هستند
نجات نهنگ‌ها، تنها نجات یک گونه زنده آبزی نیست ! بلکه نجات اقیانوس و آینده بشر است.
هر صدایی که از دل آب برمی‌خیزد، فریادی‌ست برای بیداری.
 نگذاریم غول پیکران خاموش اقیانوس، در سکوت به تاریخ بپیوندند. بیایید صدایشان باشیم./ ۷۰۲

           علیرضا  کیهان‌پور 

 منابع علمی برای مطالعه بیشتر:

1. IUCN Red List of Threatened Species – 2024

2. International Whaling Commission (IWC) Reports

3. Roger Payne – Songs of the Humpback Whale, 1970

4. WWF – Whales and Climate Change, 2022