نقش "چراگاه های مصنوعی آبزیان" در بازسازی ذخایر ارزشمند دریایی جهان

فاخته- پناهگاه برای گونه‌های دریایی : این سازه‌ها به‌عنوان پناهگاهی برای ماهی‌ها، سخت‌پوستان و دیگر موجودات دریایی عمل می‌کنند.

محیطی برای تکثیر و رشد : صخره‌های مصنوعی می‌توانند به‌عنوان محیطی برای تخم‌ریزی و رشد گونه‌های مختلف عمل کنند.

تقویت تنوع زیستی : با ایجاد شرایط مناسب، این سازه‌ها می‌توانند به افزایش تنوع زیستی در مناطق دریایی کمک کنند.

حمایت از جوامع صیادی محلی : با افزایش منابع ماهی، این پروژه‌ها می‌توانند به بهبود معیشت جوامع ساحلی کمک کنند.

جانمایی و عمق نصب

جانمایی و عمق نصب صخره‌های مصنوعی بستگی به هدف پروژه، نوع گونه‌های هدف و شرایط محیطی دارد. برای مثال، در ژاپن، صخره‌های مصنوعی در عمق‌های مختلفی نصب می‌شوند تا نیازهای گونه‌های مختلف را برآورده کنند. در استرالیا، پروژه‌های جدید در حال نصب صخره‌های بزرگ برای این منظور می باشد که با ارتفاع زیاد طیف وسیعی را از انواع آبزیان را محافظت می نماید‌ .

ساختار فنی"چراگاه های (زیستگاه‌های مصنوعی) ماهی

پروژه‌های موفق در جهان و منطقه

ساختار فنی زیستگاه‌های مصنوعی ماهی

انواع ساختارها

صخره‌های بتنی: رایج‌ترین نوع زیستگاه مصنوعی که معمولا با اشکال هندسی متنوع (مکعب، هرمی، حلقه‌ای و غیره) ساخته می‌شوند.
 بتن مقاوم به آب دریا استفاده می‌شود و به گونه‌ای طراحی می‌شوند که فضای کافی برای پناهگاه ماهی‌ها داشته باشند.

سازه‌های فلزی: معمولا از فلزات مقاوم به زنگ زدگی مثل فولاد ضد زنگ ساخته می‌شوند. در پروژه‌های Rigs-to-Reefs ایالات متحده، سکوهای نفتی و گازی قدیمی در همین دسته قرار می‌گیرند.

مواد بازیافتی: تایرهای فرسوده، قطعات کشتی‌های قدیمی، قطعات ماشین‌آلات و غیره که به صورت بهینه و ایمن در دریا نصب می‌شوند. با این حال، این مواد باید به دقت کنترل شوند تا آلودگی ایجاد نکنند.

سازه‌های زیستی: استفاده از ترکیبات زیستی و متریال‌های دوستدار محیط زیست که قابلیت جذب گونه‌های دریایی را داشته باشند.

نکات فنی در ساخت و نصب

استحکام سازه: باید تحمل جریان آب، موج و شرایط محیطی را داشته باشد.

تثبیت در بستر: با حفاری و یا وزن مناسب به گونه‌ای در بستر دریایی قرار می‌گیرند که جابجا نشوند.

ایمنی زیست محیطی: عدم استفاده از مواد سمی یا آلوده کننده.

طراحی مناسب : به‌گونه‌ای که فضای کافی برای پناهگاه و تخم‌ریزی موجودات دریایی فراهم شود.

 پروژه‌های موفق زیستگاه مصنوعی در ایران و منطقه

ایران

بوشهر: پروژه احداث زیستگاه مصنوعی ماهی با استفاده از سازه‌های بتنی در خلیج فارس انجام شده است. هدف آن افزایش ذخایر ماهی و حفاظت از گونه‌های بومی است.

خلیج فارس و دریای عمان : سازمان‌های مرتبط در این مناطق پروژه‌های متعددی برای نصب زیستگاه‌های مصنوعی اجرا کرده‌اند، مانند نصب سازه‌های بتنی و استفاده از تورهای خاص برای افزایش زادآوری ماهیان.

پروژه‌های دانشگاهی: چندین پژوهش دانشگاهی در حوزه بهینه‌سازی ساختارهای مصنوعی و بررسی تاثیرات اکولوژیکی آنها در ایران انجام شده است.

کشورهای منطقه

عربستان سعودی و امارات متحده عربی : استفاده از صخره‌های مصنوعی برای بهبود ذخایر ماهی و جذب گردشگرهای ماهیگیری تفریحی. این کشورها از فناوری‌های نوین و ساختارهای مهندسی شده بهره می‌برند.

ترکیه: اجرای پروژه‌های بزرگ در سواحل دریای مدیترانه با استفاده از صخره‌های بتنی و سازه‌های فلزی.

کویت و قطر: استفاده از زیستگاه‌های مصنوعی در نزدیکی بنادر و مناطق صنعتی برای ترمیم اکوسیستم‌های آسیب دیده.

 فناوری‌های نوین زیستگاه‌های مصنوعی ماهی در جهان

زیستگاه‌های مصنوعی ماهی به عنوان سازه‌هایی با هدف حمایت از تنوع زیستی و بازسازی ذخایر دریایی، طی دهه‌های اخیر به شکل گسترده‌ای مورد استفاده قرار گرفته‌اند.
 فناوری‌های نوین با هدف افزایش کارایی، دوام و تطابق این سازه‌ها با سامانه ها و اکوسیستم‌های دریایی در حال توسعه‌اند. در ادامه این مقاله به بررسی فناوری‌های پیشرفته، روش‌های نوین ساخت و پایش و نقش آنها در بهبود زیستگاه‌های مصنوعی پرداخته می شود.

فناوری‌های ساخت و مواد نوین

بتن زیستی (Bio-enhanced concrete): استفاده از بتن‌هایی که با مواد زیستی ترکیب شده‌اند، باعث تسریع پوشش‌گیری سازه توسط جلبک‌ها و سایر ارگانیسم‌ها شده و سرعت جذب گونه‌های دریایی را افزایش می‌دهد. این بتن‌ها در برابر خوردگی و محیط‌های دریایی مقاوم‌ترند.

مواد دوستدار محیط زیست : به جای استفاده از تایرهای فرسوده یا فلزات زنگ‌زن، استفاده از مواد تجدیدپذیر و سازگار با محیط زیست در ساخت زیستگاه‌های مصنوعی گسترش یافته است.

تأثیرچراگاه ها (زیستگاه‌های مصنوعی) در حمایت از معیشت جوامع ساحلی

زیستگاه‌های مصنوعی با ایجاد محیط‌های مناسب برای تخم‌ریزی، رشد و محافظت از گونه‌های ماهی و دیگر آبزیان، نقش مهمی در افزایش ذخایر دریایی ایفاء می‌کنند. 
این افزایش ذخایر به‌طور مستقیم منجر به افزایش میزان صید و درآمد صیادان محلی می‌شود، به‌خصوص در مناطقی که به دلیل صید بی‌رویه یا تخریب زیستگاه‌های طبیعی، ذخایر ماهی کاهش یافته است. برای مثال، در پروژه‌های نصب زیستگاه‌های مصنوعی در خلیج مکزیک و سواحل ژاپن، افزایش قابل توجهی در تعداد ماهی‌های قابل صید گزارش شده است.

علاوه بر افزایش درآمد صیادان، این زیستگاه‌ها زمینه‌ساز توسعه گردشگری ماهیگیری تفریحی شده‌اند که منبع درآمد جدید و پایدار برای جوامع ساحلی فراهم می‌کند. در مناطقی مانند سواحل استرالیا و امارات متحده عربی، این نوع گردشگری توانسته است به رونق اقتصادی محلی کمک کند و فرصت‌های شغلی غیرمستقیم نیز ایجاد کند، مثل راهنمایان ماهیگیری، فروشندگان تجهیزات و مراکز اقامتی.

از منظر اجتماعی، این زیستگاه‌ها به حفظ فرهنگ و سبک زندگی جوامع ساحلی کمک می‌کنند و امنیت غذایی آن‌ها را از طریق تأمین منابع پایدار آبزیان تضمین می‌کنند.
 به همین دلیل، پروژه‌های زیستگاه مصنوعی در بسیاری از کشورها با حمایت دولت‌ها و سازمان‌های بین‌المللی اجرا می‌شوند تا ضمن حفاظت از محیط زیست، توسعه اقتصادی پایدار نیز تحقق یابد.
فراموش نکنیم که این پروسه چند وجهی بوده و بهترین زمینه رشد و توسعه احترام مضاعف به اعضاء و وارثان اتحادیه ها و تعاونی های ماهیگیری و صنعت صیادی است که این فرزندان سواحل و جوامع محلی خودشان از کوچک تا بزرگ "کاربلدتر از سایرین" هستند که به دلیل استخدام و دریافت حقوق دولتی ؛ باری به هر جهت کار کرده و احساس مسولیت مضاعف مانند بخش خصوصی و تعاونی را نداشته و چه بشود و چه نشود به بهانه کمبود بودجه، عدم حمایت و پشتیبانی لازم در همه زمینه ها و بایدهای صرفه جویی در شرایط تحریم های تحمیلی نفس گیر، متأسفانه در یک پروسه زمانی مد نظر و مشخص(CPM) شاید برایشان مهم نباشد که "پروژه ها طی پروسه ها" در مکان و زمان مشخص به "حوضچه آرامش" بهره برداری برسد!.

سازه‌های ماژولار: این سازه‌ها امکان گسترش، جابجایی و تغییر در شکل و اندازه را فراهم می‌کنند که باعث تطابق بهتر با گونه‌های مختلف و شرایط محیطی می‌شود.

فناوری‌های پایش و داده‌محوری

حسگرهای هوشمند: نصب سنسورهای اندازه‌گیری دما، شوری، جریان آب و اکسیژن در زیستگاه‌های مصنوعی، امکان رصد زنده شرایط محیطی و سلامت اکوسیستم را فراهم می‌کند.

اینترنت اشیا (IoT): اتصال این حسگرها به سیستم‌های پردازش داده به صورت آنلاین، تحلیل داده‌های دریایی را تسهیل کرده و امکان بهینه‌سازی جانمایی و طراحی سازه‌ها را فراهم می‌آورد.

مدل‌سازی اکوسیستم: استفاده از مدل‌های کامپیوتری برای پیش‌بینی تأثیرات نصب زیستگاه‌های مصنوعی و بهینه‌سازی طراحی و جانمایی آنها.

طراحی زیستگاه‌های مصنوعی با رویکرد زیست‌محیطی

مطالعه گونه‌های هدف: طراحی سازه‌ها بر اساس نیازهای زیستی گونه‌های هدف، مثل عمق، جریان آب، نوع بستر و رفتار اجتماعی آنها انجام می‌شود.

ایمنی زیست‌محیطی: جلوگیری از ورود مواد مضر و آلوده کننده به محیط زیست و کاهش اثرات منفی جانبی مثل تجمع زباله.

افزایش تنوع زیستی: ایجاد محیطی که علاوه بر ماهی، دیگر ارگانیسم‌های دریایی مثل مرجان‌ها، سخت‌پوستان و جلبک‌ها را نیز جذب کند.

 کاربردها و نتایج

افزایش ذخایر ماهی: مطالعات نشان می‌دهد که زیستگاه‌های مصنوعی به طور میانگین می‌توانند ۲ تا ۵ برابر بیشتر از مناطق طبیعی ذخایر ماهی داشته باشند.

بهبود صنعت ماهیگیری: افزایش بهره‌وری و پایداری منابع ماهی و کاهش فشار صید غیرقانونی و بیش از حد.

حفاظت از اکوسیستم: ترمیم مناطق آسیب دیده، کاهش فرسایش بستر و کمک به بازیابی زنجیره غذایی در اکوسیستم دریایی.
فناوری‌های نوین در ساخت و پایش زیستگاه‌های مصنوعی، نقش کلیدی در بهبود کارایی و تأثیرگذاری این سازه‌ها در بازسازی ذخایر دریایی دارند.
 بهره‌گیری از مواد زیستی، حسگرهای هوشمند و مدل‌سازی داده‌محور می‌تواند به توسعه پایدارتر و مؤثرتر این فناوری‌ها کمک کند. در نهایت، این رویکردها نه تنها به حفاظت از گونه‌های دریایی کمک می‌کنند، بلکه معیشت جوامع ساحلی را نیز بهبود می‌بخشند.

این یک دیدگاه کلی است و مصداق و مستندات آن بر عهده وجدان کاری و رعایت منشور اخلاقی بوده که البته کار بسیار طاقت فرسا و بسیار فرسایشی است زیرا نیاز به "شعور مسئولانه دارد و نه شعار پروپاگاندایی" و اگر به جز این بود در یک قرن اخیر و تاکنون ، کشورهای حاشیه خلیج فارس و دریای عمان با این سرعت از سایرین سبقت نمی گرفتند!./۶۸۴  

                 علیرضا کیهان‌پور

منابع برای مطالعه بیشتر در ارتباط با مقاله فوق پیشنهاد می شود:

Mokhtar, S.M., et al. (2020). “Smart artificial reefs: A review of emerging technologies and applications.” Ocean Engineering, 210, 107472.
https://doi.org/10.1016/j.oceaneng.2020.107472

Carr, M.H., & Hixon, M.A. (1997). “Artificial reefs: The importance of design and material in reef success.” Marine Ecology Progress Series, 137, 261-269.
https://www.int-res.com/articles/meps/137/m137p261.pdf

Seaman, W. (2007). “Artificial Reefs in Fisheries Management.” FAO Fisheries Technical Paper No. 498, Food and Agriculture Organization of the United Nations.
http://www.fao.org/3/a1550e/a1550e00.p