جهان روی امواج کارخانه های شناور پرورش ماهی با شگفتانه حیرت

کلیدواژه‌ها

پرورش ماهی در قفس، کارخانه شناور پرورش ماهی، فناوری هوشمند، حس‌گرهای زیستی، مدیریت زیست‌محیطی، بهره‌وری، نرخ بقای بچه‌ماهی، آلودگی زیست‌محیطی، توسعه پایدار، انتقال فناوری، سرمایه‌گذاری ، امنیت غذایی، فرآوری ماهی، تکنولوژی ، اکوسیستم دریایی
دیباچه
فاخته- پرورش ماهی در قفس (Fish Cage Aquaculture) به عنوان یکی از روش‌های اصلی تولید آبزیان دریایی (Marine Aquaculture) در جهان طی پنج دهه گذشته مورد توجه بوده است. با این حال در مجموع تولید پایدار و قابل توجه نِسبی روی داده است. برخی کشورهای پیشرفته با بهره‌گیری از فناوری‌های نوین مانند کارخانه‌های شناور مجهز به حس‌گرهای هوشمند (Smart Sensors) و سیستم‌های مدیریت پیشرفته (Advanced Management Systems)، توانسته‌اند حجم تولید (Production Volume) و کیفیت محصول (Product Quality) را به شکل چشمگیری افزایش دهند. این پژوهش به بررسی مقایسه‌ای فناوری‌ها، شاخص‌های عملکرد (Performance Indicators) و عوامل مؤثر در پرورش ماهی در قفس در ایران و جهان می‌پردازد و دلایل عقب‌ماندگی صنعت پرورش ماهی در ایران را تحلیل و راهکارهای ارتقا را ارائه می‌کند.

صنعت پرورش ماهی (Aquaculture Industry) در جهان طی سال‌های اخیر با اتکا به فناوری‌های نوین، اتوماسیون (Automation)، پایش دقیق پارامترهای زیست‌محیطی (Environmental Monitoring) و بهبود روش‌های مدیریتی رشد قابل توجهی داشته است. پرورش ماهی در قفس، روش مقرون به صرفه و کارآمدی است که در کشورهای پیشرفته با فناوری‌های هوشمند و سیستم‌های کنترل دقیق، تولید بالا (High Yield) و آسیب‌های زیست‌محیطی کنترل شده‌ای دارد. اما وضعیت پرورش ماهی در قفس برخی کشورهای دیگر با گذشت بیش از دو دهه  اختلاف چشمگیر داشته که نشان‌دهنده ضعف‌های فناورانه (Technological Gaps)، مدیریتی (Management Deficiencies) و زیست‌محیطی (Environmental Challenges) درآن کشورهای عقب افتاده از توسعه مطلوب است.

فناوری‌های پیشرفته پرورش ماهی در جهان

کشورهای پیشرفته، به ویژه نروژ و چین، توانسته‌اند با توسعه کارخانه‌های شناور پرورش ماهی (Floating Fish Farming Factories)، تحولی بزرگ در صنعت شیلات ایجاد کنند. این کارخانه‌ها دارای قفس‌هایی با قطر بیش از ۱۱۰ متر و عمق حدود ۶۷ متر هستند که مجهز به بیش از ۲۰ هزار حس‌گر (Sensor Networks) برای پایش دقیق دما (Temperature), شوری (Salinity), اکسیژن محلول (Dissolved Oxygen) و سلامت ماهی‌ها (Fish Health Monitoring) می‌باشند. سیستم‌های اتوماسیون و هوش مصنوعی (Artificial Intelligence) به صورت لحظه‌ای داده‌ها را پردازش کرده و امکان واکنش سریع به تغییرات محیطی یا بروز بیماری‌ها را فراهم می‌آورند. این فناوری‌ها باعث شده‌اند نرخ بقای بچه‌ماهی (Fish Survival Rate) بیش از ۹۸ درصد باشد و تولید ماهی‌ها به بیش از ۱.۵ میلیون قطعه در سال برسد.

علاوه بر این، امکان فرآوری کامل ماهی‌ها در خود کارخانه شناور (Onsite Processing) وجود دارد که باعث کاهش هزینه‌های حمل و نقل (Transportation Costs)، افزایش کیفیت محصول (Product Freshness) و ورود سریع‌تر به بازارهای جهانی (Global Market Access) می‌شود. همچنین، سیستم‌های پیشرفته تصفیه آب (Water Treatment Systems) و مدیریت پسماند (Waste Management) تأثیرات زیست‌محیطی (Environmental Impacts) پرورش ماهی را به حداقل رسانده و ضمن افزایش بهره‌وری (Efficiency)، به حفظ اکوسیستم دریایی (Marine Ecosystem Conservation) کمک نموده است 

در منطقه خاورمیانه پرورش ماهی در قفس از حدود سه دهه پیش آغاز شده است و با وجود سرمایه‌گذاری‌های انجام شده، تولید پایدار و قابل توجه هنوز محقق نشده است. قفس‌های موجود این کشورها اغلب دارای قطر و عمق محدود، تجهیزات سنتی و فاقد فناوری‌های نوین پایش هستند. نرخ بقای بچه‌ماهی‌ها کمتر از ۵۰ درصد برآورد شده و مشکلاتی همچون شیوع بیماری‌ها (Disease Outbreaks)، تلفات بالا (High Mortality Rate) و کیفیت پایین آب محیطی (Poor Water Quality) موجب کاهش بازدهی شده است.

علاوه بر مشکلات فناورانه، ضعف مدیریت (Management Weaknesses)، نبود برنامه‌ریزی جامع (Lack of Comprehensive Planning)، پراکندگی سیاست‌ها (Policy Fragmentation) و عدم توجه کافی به مسائل زیست‌محیطی، مشکلات صنعت را تشدید کرده‌اند.

پسماندهای تغذیه‌ای (Feed Wastes) و تلفات ماهی‌ها به آلودگی آب (Water Pollution) و تخریب زیستگاه‌های ساحلی (Coastal Habitat Degradation) منجر شده است. سرمایه‌گذاری‌ها بیشتر به تعمیر و نگهداری تجهیزات ناکارآمد اختصاص یافته و برنامه‌ای برای نوسازی و به‌روزرسانی فناوری‌ها تدوین نشده است.

تحلیل دلایل عقب‌ماندگی صنعت پرورش ماهی در منطقه خاورمیانه 

عقب‌ماندگی صنعت پرورش ماهی در قفس منطقه را می‌توان در چند محور اصلی دسته‌بندی کرد:

فناوری ناکافی

نبود حس‌گرهای هوشمند (Lack of Smart Sensors) و سیستم‌های اتوماسیون (Automation Systems) باعث شده تا کنترل کیفیت آب و سلامت ماهی‌ها به صورت تجربی و غیرعلمی انجام شود که افزایش تلفات و کاهش بهره‌وری را به دنبال دارد.

نیروی انسانی غیرمتخصص

کمبود آموزش‌های تخصصی (Lack of Specialized Training) و پژوهش‌های کاربردی باعث شده دانش فنی کافی در میان پرورش‌دهندگان وجود نداشته باشد.

مدیریت ضعیف و نبود برنامه‌ریزی جامع

نبود یک سیاست‌گذاری یکپارچه و هدفمند (Lack of Integrated Policy Making)، پراکندگی و تضاد در تصمیمات، و ضعف نظارت‌ها باعث کاهش کارایی کل زنجیره تولید شده است.

کمبود منابع مالی و عدم جذب سرمایه

عدم وجود سرمایه‌گذاری مناسب برای نوسازی و توسعه فناوری‌ها (Insufficient Investment)، در کنار شرایط اقتصادی پیچیده، امکان ارتقای وضعیت را محدود کرده است.

مشکلات زیست‌محیطی

تخریب زیستگاه‌های دریایی (Marine Habitat Destruction)، آلودگی آب ناشی از ضایعات تغذیه‌ای و تلفات بالای ماهی‌ها، شرایط را برای ادامه فعالیت بدون اصلاحات بنیادی سخت کرده است.

برای بهبود صنعت پرورش ماهی در قفس ، راهکارهای زیر پیشنهاد می‌شود:

پیاده‌سازی فناوری‌های نوین: استفاده از حس‌گرهای هوشمند و سامانه‌های پایش لحظه‌ای کیفیت آب و سلامت ماهی‌ها برای کاهش تلفات و افزایش بهره‌وری.

انتقال دانش فنی و همکاری‌های بین‌المللی: بهره‌گیری از تجربیات موفق کشورهای پیشرفته از طریق آموزش، کارگاه‌های تخصصی و پروژه‌های مشترک.

تقویت نیروی انسانی: ایجاد مراکز آموزش تخصصی و توسعه پژوهش‌های کاربردی در حوزه پرورش آبزیان.

برنامه‌ریزی مدیریتی جامع: تدوین سیاست‌های یکپارچه و هدفمند با تأکید بر مدیریت منابع، بهره‌وری و پایش محیط زیست.

سرمایه‌گذاری هدفمند: جذب منابع مالی برای نوسازی تجهیزات و توسعه زیرساخت‌های فناورانه.

رعایت اصول زیست‌محیطی: طراحی و اجرای برنامه‌های پایدار با استفاده از سیستم‌های تصفیه و مدیریت پسماند.

توسعه زنجیره ارزش: ایجاد زیرساخت‌های فرآوری و بازاریابی برای افزایش ارزش افزوده محصولات و تسهیل صادرات.

کشورهای حاشیه خلیج فارس و برخی از آن ها در خاورمیانه با وجود پتانسیل‌های طبیعی قابل توجه در حوزه پرورش آبزیان دریایی، به دلیل خلاء فناوری‌های نوین، ضعف مدیریتی و مشکلات زیست‌محیطی، متاسفانه از رسیدن به جایگاه مطلوب در این صنعت بازمانده اند. الگوگیری از فناوری‌های نوین جهانی و اصلاح ساختارهای مدیریتی و زیست‌محیطی می‌تواند باعث جهش در تولید و کیفیت محصولات شده و به توسعه پایدار، امنیت غذایی و رونق اقتصادی این کشورها کمک نماید./676

            علیرضا کیهان پور