بررسی تلفات "فوک دریاچه خزر" (Pusa caspica)؛ علل، پیامدها و راهکارهای حفاظتی

فاخته- "فوک دریاچه خزر" تنها گونه فوک بومی این پهنه آبی مشترک است که نقش کلیدی در حفظ تعادل زیست‌بوم دریاچه خزر دارد. طی چند دهه اخیر، جمعیت این گونه به علت عوامل مختلفی از جمله آلودگی محیطی، فعالیت‌های غیرمجاز صیادی، بیماری‌ها و تغییرات اقلیمی کاهش یافته است. در این نوشتار به بررسی علل تلفات، پیامدهای بوم‌شناسی و اقدامات حفاظتی مؤثر پرداخته و در ادامه راهکارهایی برای حفظ و احیای جمعیت فوک خزری به‌طور خلاصه ارائه خواهد شد.

معرفی گونه

"فوک خزری" (Pusa caspica)، که به عنوان "فوک خزری یا فوک خزر نیز شناخته" می‌شود، یکی از "گونه‌های شاخص در دریاچه خزر" است که به‌ طور کامل به این منبع آبی محدود شده است. به علت کاهش شدید زیستگاه‌های طبیعی و افزایش تهدیدات محیطی و انسانی، این گونه ارزشمند در معرض خطر انقراض قرار گرفته است. اهمیت حفاظتی این گونه نه تنها از نظر حفظ تنوع زیستی بلکه به دلیل نقش اکولوژیکی آن در زنجیره غذایی دریایی بسیار حیاتی است.

زیستگاه و پراکنش جغرافیایی

فوک خزری عمدتاً در بخش‌های شمالی و غربی دریاچه خزر یافت می‌شود. زیستگاه اصلی این گونه شامل سواحل یخی و کم‌عمق است که برای زاد و ولد، استراحت و تغذیه ضروری هستند. نواحی مهم زیستگاهی شامل سواحل روسیه (استان‌های کالینینگراد و داغستان)، قزاقستان، ترکمنستان و ایران است.

وضعیت جمعیت

آمار جمعیتی فوک خزری در دهه ۱۹۹۰ حدود ۲۰ هزار قلّاده برآورد شده است، اما گزارش‌های جدید حاکی از کاهش بیش از ۵۰ درصدی جمعیت این "گونه کمیاب و مستعد انقراض" می‌باشد. عوامل متعددی در کاهش این جمعیت نقش دارند که در ادامه به آن‌ها پرداخته می‌شود.

علل تلفات فوک‌های دریاچه خزر

آلودگی‌های محیطی

صنعت نفت و گاز، فعالیت‌های کشاورزی و شهری، پسماندها، رهاسازی غیرمسئولانه و باری‌به‌هرجهت زباله‌های تجزیه‌ناپذیر گردشگران و مسافران فصلی در اطراف دریاچه خزر باعث آلودگی گسترده آب شده است. ترکیبات نفتی، فلزات سنگین مثل جیوه و سرب و مواد شیمیاییِ سموم کشاورزی به میزان زیاد وارد آب شده و باعث مسمومیت فوک‌ها می‌شوند. مطالعات نشان داده‌اند که سطح این آلاینده‌ها در بافت‌های بدن فوک‌ها بسیار بالاست و موجب ضعف سیستم ایمنی، کاهش باروری و افزایش مرگ و میر می‌شود.

صید بی‌رویه و به دام افتادن در تورهای ماهیگیری

فوک‌ها اغلب در هنگام جستجوی غذا در تورهای ماهیگیری گرفتار می‌شوند و دچار خفگی می‌شوند. این تلفات به‌ویژه در مناطق صید تجاری شدت دارد. همچنین کاهش منابع غذایی به دلیل صید بی‌رویه، باعث کمبود غذا و ضعف عمومی فوک‌ها شده است.

بیماری‌ها و عوامل بیولوژیکی

ویروس‌ها و باکتری‌های مختلف موجب بیماری‌های تنفسی و عفونی در فوک‌ها می‌شوند. اپیدمی‌های بیماری در میان فوک‌ها می‌تواند منجر به مرگ‌ومیر دسته‌جمعی شود. همچنین انگل‌ها و قارچ‌ها نیز به دلیل آلودگی و ضعف ایمنی فوک‌ها شیوع بیشتری یافته‌اند.

تغییرات اقلیمی

کاهش یخ‌های سطحی در شمال و غرب دریاچه خزر به دلیل گرمایش جهانی زیستگاه‌های طبیعی فوک را تهدید می‌کند. این یخ‌ها برای زاد و ولد و استراحت فوک‌ها حیاتی هستند. کاهش این زیستگاه‌ها باعث کاهش موفقیت تولیدمثلی و کاهش جمعیت فوک‌ها شده است.

پیامدهای زیست‌محیطی کاهش جمعیت فوک‌ها

فوک‌ها در رأس زنجیره غذایی دریاچه خزر قرار دارند و نقش مهمی در کنترل جمعیت ماهیان و بی‌مهرگان ایفا می‌کنند. کاهش جمعیت آن‌ها می‌تواند باعث افزایش بی‌رویه گونه‌های خاص ماهی و اختلال در تعادل زادبوم شود. همچنین این تغییرات می‌تواند به تخریب زیستگاه‌های دریایی و کاهش تنوع زیستی منجر شود.

اقدامات حفاظتی و راهکارها

ایجاد مناطق حفاظت‌شده: تخصیص و مدیریت مناطق حفاظت‌ شده دریایی که زیستگاه‌های حیاتی فوک‌ها را در بر می‌گیرند نخستین تمهیدات تخصصی است.

کاهش آلودگی: بهبود فرآیندهای صنعتی، کنترل دقیق آلاینده‌های نفتی و کشاورزی و افزایش نظارت بر تخلیه پساب‌ها.

مدیریت صید: تعیین قوانین سخت‌گیرانه "صید مسئولانه سازمان فائو (FAO)" برای استفاده از تورهای ماهیگیری و ایجاد روش‌های جایگزین برای کاهش گیر افتادن فوک‌ها.

پایش و تحقیق: اجرای برنامه‌های پایش منظم جمعیت، سلامت و زیستگاه فوک‌ها با استفاده از فناوری‌های نوین از جمله ردیابی ماهواره‌ای.

آموزش و اطلاع‌رسانی: ارتقای آگاهی عمومی و آموزش جوامع محلی درباره اهمیت فوک‌ها و نقش آن‌ها در زیست‌بوم خزر. 

همکاری بین‌المللی: هماهنگی کشورهای حوزه دریاچه خزر برای اجرای برنامه‌های حفاظتی مشترک و تبادل اطلاعات علمی.

نگاه پایانی

"فوک خزری (Pusa caspica)" به‌عنوان گونه‌ای بومی و شاخص در زیست‌بوم دریاچه خزر، نقشی اساسی در حفظ پایداری زیست بوم و تعادل زنجیره غذایی ایفاء می‌کند. کاهش چشمگیر جمعیت این گونه، که ناشی از مجموعه‌ای از عوامل زیست‌محیطی، انسانی و اقلیمی است، تهدیدی جدی برای تنوع زیستی و سلامت اکوسیستم دریای خزر محسوب می‌شود. آلودگی‌های ناشی از فعالیت‌های صنعتی و کشاورزی، صید بی‌رویه و تلفات ناشی از گرفتار شدن در تورهای صیادی، شیوع بیماری‌های عفونی و ویروسی، و تغییرات اقلیمی از مهم‌ترین عوامل مؤثر در کاهش جمعیت فوک خزری می‌باشند.

بیشتر بخوانید:

بحران زیست‌محیطی در سواحل مازندران؛ لاشه ۱۶ فُک خزری پیدا شد 

باتوجه به اهمیت اکولوژیکی و حفاظتی این گونه، ضرورت اتخاذ راهبردهای جامع، چندجانبه و هماهنگ در سطح منطقه‌ای و بین‌المللی به منظور حفاظت و احیای جمعیت فوک خزری کاملاً مشهود است. اجرای برنامه‌های پایش منظم و علمی، مدیریت بهینه زیستگاه‌ها، کاهش منابع آلاینده، تدوین و اجرای قوانین سختگیرانه صید مسئولانه سازمان فائو و ارتقای آگاهی عمومی از مهم‌ترین اقدامات پیشنهادی است. تنها از طریق اتخاذ رویکردهای علمی و همکاری‌های بین‌المللی می‌توان از روند کاهش جمعیت فوک خزری جلوگیری و سلامت اکوسیستم دریاچه خزر را تا حدودی تضمین نمود. / ۶۶۸

              علیرضا کیهان پور

منابع:

Bayramov, E., et al. (2020). Conservation status of the Caspian seal. Marine Mammal Science.

IUCN Red List (2023). Pusa caspica assessment.

Mirzoyeva, A., & Yablokov, A. (2018). Threats to the Caspian seal population. Environmental Science Journal.

سازمان حفاظت محیط زیست ایران، گزارش‌های سالانه.

داده‌ها و گزارش‌های کمیسیون حفاظت از محیط زیست دریاچه خزر