مصاحبه تخصصی "فاخته" با "علیرضا کیهان پور" ، کارشناس رسانه‌ای و تحلیلگر ارشد حوزه کشاورزی ایران

امروز و در گفتگویی تخصصی با "علیرضا کیهان پور"، کارشناس رسانه‌ای و تحلیلگر ارشد حوزه کشاورزی ایران به مساله مهم اهمیت و جایگاه نهادهای تعاونی و نظام‌های یاریگری سنتی در ساختار اجتماعی و اقتصادی روستاهای ایران پرداختیم؛ مساله ای که به ویژه در حوزه تولیدات روستایی در زمینه دام و طیور نیز نقشی به سزا را ایفا می کند.

فاخته‌: با توجه به سابقه طولانی و بیش از هزار مقاله تخصصی شما در حوزه کشاورزی و توسعه روستایی، لطفاً ابتدا اهمیت و جایگاه نهادهای تعاونی و نظام‌های یاریگری سنتی در ساختار اجتماعی و اقتصادی روستاهای ایران را چگونه تحلیل می‌کنید؟

کیهان پور: تعاونی‌های روستایی و نظام‌های یاریگری سنتی مانند «واره» در ایران نه صرفاً نهادهای اقتصادی، بلکه رکن‌های بنیادی سرمایه اجتماعی، فرهنگی و تاریخی جامعه روستایی ما هستند (فرهادی، ۱۳۹۳). این نهادها محصول قرن‌ها تعامل، همزیستی و همکاری مردمی‌اند که در غیاب حمایت‌های رسمی و سیاست‌های ناکارآمد، توانسته‌اند زیربنای تاب‌آوری، عدالت اجتماعی و تولید اقتصاد خُرد در روستاها را شکل دهند. به بیان دقیق‌تر، این نهادها شبکه‌های اعتماد و همبستگی اجتماعی‌اند که از طریق آنها منابع مالی، انسانی و معنوی مدیریت می‌شود (Putnam, 2000).

فاخته‌: آثار "دکتر مرتضی فرهادی" چگونه به شناخت بهتر این ظرفیت‌ها کمک کرده‌اند؟

کیهان پور: آثار دکتر فرهادی، به ویژه «فرهنگ یاریگری در ایران» و «واره»، به صورت کم‌نظیری به توصیف و تحلیل نظام‌های محلی یاریگری پرداخته‌اند و این نهادها را به عنوان موتورهای محرک توسعه پایدار معرفی کرده‌اند (Farhadi, 2014). ایشان نشان می‌دهد که چگونه ساختارهای اجتماعی سنتی، علی‌رغم فشارهای مدرنیزاسیون و جهانی‌شدن، به عنوان اهرم‌هایی برای حفظ هویت، حمایت متقابل و تقویت سرمایه اجتماعی عمل می‌کنند.

فاخته‌: در مقایسه با دیگر کشورهای در حال توسعه، ایران در بهره‌گیری از نهادهای تعاونی و یاریگری سنتی در چه جایگاهی قرار دارد؟

کیهان پور: نگاه تطبیقی ما با کشورهای هند، ترکیه، کنیا و برخی کشورهای آمریکای لاتین، نشان می‌دهد که ایران از ظرفیت فرهنگی و تاریخی عظیمی برخوردار است که به رغم آن، در مسیر بهره‌برداری بهینه از این ظرفیت‌ها، با موانع جدی مواجه است.
در هند، گروه‌های خودیار زنان (Self-Help Groups - SHGs) به شکل سازمان‌یافته و با حمایت‌های دولتی و غیردولتی، توانسته‌اند اقتصاد خرد زنان را به صورت کارآمد مدیریت و رشد دهند (Desai & Joshi, 2019).
ترکیه با تمرکز بر توسعه تعاونی‌های کشاورزی در چارچوب سیاستگذاری‌های منسجم و سرمایه‌گذاری در آموزش و فناوری، موفق به افزایش بهره‌وری و توسعه بازارهای هدف شده است (Özkan, 2018).
کنیا، با تجارب موفق در تعالی تعاونی‌های قهوه و چای، نمونه‌ای از تلفیق آموزش فنی و توسعه بازار را ارائه می‌کند (Mwangi & Kariuki, 2015).
در آمریکای لاتین، تعاونی‌های روستایی تحت تأثیر مفاهیم عدالت اجتماعی و توسعه پایدار، به ویژه در برزیل و پرو، نقش کلیدی در توانمندسازی اقلیت‌ها و حفاظت محیط زیست دارند (Gonzalez & Martinez, 2020).
ایران اگرچه زمینه فرهنگی عمیق‌تر و متنوع‌تری دارد، اما با مشکلاتی چون بوروکراسی پیچیده، سیاستگذاری متمرکز و فقدان حمایت قانونی موثر مواجه است که باعث شده ظرفیت‌های بومی کمتر شکوفا شود.

فاخته‌: مهم‌ترین موانع در مسیر بهره‌برداری از این نهادها چیست؟

کیهان پور: مهم‌ترین موانع را می‌توان به صورت زیر دسته‌بندی کرد:
بوروکراسی سنگین و پیچیده: این امر باعث کاهش سرعت تصمیم‌گیری و نادیده گرفتن واقعیت‌های محلی شده است.
سیاست‌های ناکارآمد و تمرکزگرایی: سیاست‌ها بیشتر از بالا به پایین تنظیم می‌شوند و با فرهنگ و ساختارهای محلی سازگاری ندارند.
ضعف در آموزش و توانمندسازی: کمبود برنامه‌های آموزشی تخصصی برای توسعه مهارت‌های فنی، مدیریتی و بازاررسانی در سطح تعاونی‌ها.
فقدان حمایت مالی و تسهیلات: محدودیت دسترسی به منابع مالی و اعتباری با شرایط مناسب و حمایت‌های هدفمند.
نادیده گرفتن نقش زنان: نهادهای زنانه مانند «واره» اگرچه ظرفیت بالقوه عظیمی دارند، اما به اندازه کافی به رسمیت شناخته نشده و حمایت نمی‌شوند.

فاخته‌: با توجه به این موانع، چه راهکارهای عملی و سیاستگذاری را پیشنهاد می‌کنید؟

کیهان پور: چند راهکار کلیدی برای تغییر بنیادین و تحول در این حوزه پیشنهاد می‌شود:
اصلاح ساختارهای اداری و کاهش بوروکراسی: ایجاد سازوکارهای مشارکتی و پاسخگو که مدیران و سیاستگذاران را نزدیک به واقعیت‌های محلی کند.
بازتعریف سیاستگذاری‌ها با محوریت مردم و نهادهای بومی: سیاست‌ها باید از پایین به بالا طراحی شوند تا ظرفیت‌های واقعی بومی را تقویت کنند.

توانمندسازی هدفمند: تدوین برنامه‌های آموزشی تخصصی در زمینه‌های مدیریتی، مالی، بازاریابی و فناوری برای اعضای تعاونی‌ها و به ویژه زنان فعال.
تامین مالی هوشمندانه: توسعه صندوق‌های اعتباری محلی و تسهیلات کم‌بهره که متناسب با شرایط بومی طراحی شده‌اند.
حمایت ویژه از نهادهای زنانه: تقویت «واره» و سایر نهادهای زنانه به عنوان محرک اصلی توسعه اجتماعی و اقتصادی با توجه به نقش اساسی زنان در توسعه پایدار.
ارتباط مستمر با بازار و فناوری: تسهیل دسترسی تعاونی‌ها به بازارهای گسترده‌تر و فناوری‌های نوین جهت افزایش بهره‌وری و رقابت‌پذیری.

فاخته‌: چشم‌انداز شما برای آینده تعاونی‌ها و توسعه روستایی ایران چیست؟

کیهان پور: اگر سیاستگذاران و مدیران با درک عمیق از سرمایه‌های اجتماعی بومی، سیاست‌هایی مبتنی بر توانمندسازی واقعی و حمایت مستمر تدوین کنند، ایران می‌تواند به نقطه عطفی در توسعه پایدار روستایی دست یابد. "تعاونی‌ها و نظام‌های یاریگری سُنتی" نه تنها بحران‌های موجود را پشت سر خواهند گذاشت، بلکه به موتورهای محرک توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی تبدیل خواهند شد.

آثار علمی "دکتر فرهادی" به عنوان یک منبع ارزشمند و راهنما، باید در مرکز توجه پژوهشگران، سیاستگذاران و فعالان توسعه قرار گیرد تا از ظرفیت‌های نادیده گرفته شده نهایت بهره‌برداری شود.

فاخته‌: سخن پایانی و پیام شما به فعالان، پژوهشگران و مدیران حوزه کشاورزی و توسعه روستایی چیست؟

کیهان پور: پیام شاید این باشد که : توسعه پایدار بدون سرمایه اجتماعی و مشارکت فعال مردم ممکن نیست. باید به نهادهای بومی و سنتی احترام بگذاریم، آن‌ها را تقویت کنیم و به جای تحمیل ساختارهای پیچیده، فرصت رشد و نوآوری را فراهم کنیم. زنان را محور توانمندسازی قرار دهیم و سیاست‌ها را بر اساس دانش محلی و تجربه عملی شکل دهیم. ایران ظرفیت بی‌نظیری دارد، کافی است اراده و فهم صحیحی وجود داشته باشد تا این ظرفیت‌ها شکوفا شوند و ایران به الگویی موفق در توسعه روستایی تبدیل شود.

فاخته‌: سپاسگزاریم از وقتی که در اختیار ما گذاشتید و این تحلیل جامع و علمی را با ما به اشتراک گذاشتید.

کیهان پور: بنده هم به سهم خود از شما عزیزان که پشتیبان و مشوق اخلاق مداری همه ما در این مسیر خداپسندانه هستد قدردانی نموده و سپاسگزارم.
 امیدوارم این گفت‌وگو بتواند سهمی در تحول و توسعه واقعی روستاها و کشاورزی ایران داشته باشد.
«جالب است در جریان این خاطره "نوستالژیک دوران نوجوانی بنده هم باشید" که به خاطر علاقه و عشق فراوان به مسائل "جامعه شناختی روستایی و عشایری" در اواخر دهه ۱۳۴۰ و تا میانه دهه ۱۳۵۰ "مشترک و خواننده نشریه سیاه و سفید ۱۲ صفحه ای "وزارت تعاون روستاهای" پیشین به "مدیر مسئولی دکتر ع.ع. و"  وزیر وقت آن وزارتخانه های چهار گانه تخصصی کشاورزی قبل از سال ۱۳۵۷ بودم که به رایگان و تقریبا سه شنبه های هر هفته ؛ به نام و لوگوی "تعاون" در سراسر کشور منتشر  و به دست مخاطبان، خوانندگان و مشتاقانِ حتی "شهرنشینان آن زمان هم می‌رسید و متاسفانه "شاید بخاطر مطالب روستا نمایانه آن"  با توجه به امکانات اندک آن دوران، هنوز دلتنگ این نشریه بوده که به ناگه جوانمرگ شد!.»