از بنادر تا جزایر مدل‌های توسعه پایدار و سیاست‌گذاری در "اقتصاد آب‌محور"

فاخته- توسعه پایدار در این حوزه مستلزم ایجاد تعادل میان سه رکن کلیدی: رشد اقتصادی، حفاظت محیط زیست و ارتقای کیفیت زندگی اجتماعی در سواحل و کرانه های آبی است. به‌همین دلیل، طراحی مدل‌های توسعه پایدار و سیاست‌گذاری‌های مناسب، برای تضمین آینده بنادر و جزایر ضروری است.

مدل‌های توسعه پایدار در بنادر و جزایر

مدل توسعه پایدار سه‌بعدی (Triple Bottom Line)

این مدل که توسط John Elkington معرفی شده است، بر سه بُعد اساسی تاکید دارد:

اقتصادی: افزایش کارایی بنادر، توسعه فعالیت‌های کشتیرانی، گردشگری دریایی و صنایع وابسته

زیست‌محیطی: حفاظت از اکوسیستم‌های دریایی، کاهش آلودگی، مدیریت پایدار منابع طبیعی

اجتماعی: ارتقاء رفاه جوامع محلی، ایجاد فرصت‌های شغلی، حفظ فرهنگ بومی

در بنادر، به‌کارگیری این مدل مستلزم تدوین سیاست‌هایی است که توسعه اقتصادی را بدون آسیب به محیط زیست و جوامع محلی پیش ببرند. مثلاً پروژه‌های توسعه بندری باید ارزیابی‌های زیست‌محیطی و اجتماعی دقیقی داشته باشند.

مدل مدیریت یکپارچه مناطق ساحلی (Integrated Coastal Zone Management - ICZM)

مدیریت یکپارچه مناطق ساحلی رویکردی فراگیر است که با در نظر گرفتن همه ذینفعان (دولت، بخش خصوصی، جوامع محلی، سازمان‌های مردم‌نهاد) به دنبال توسعه پایدار است. اصول آن عبارتند از:

هماهنگی بین بخشی و فرابخشی در سیاست‌گذاری و برنامه‌ریزی

مشارکت گسترده ذینفعان در تصمیم‌گیری

استفاده بهینه از منابع و محافظت از محیط زیست

تطبیق با تغییرات اقلیمی و پیشگیری از خطرات طبیعی

در کشورهایی مانند اسپانیا، ICZM به کاهش تخریب ساحلی و بهبود مدیریت منابع دریایی کمک کرده است.

 مدل اقتصاد چرخشی (Circular Economy)

این مدل بر اصل «کاهش، بازیافت و استفاده مجدد» تاکید دارد و می‌تواند در بنادر به شکل زیر اجرا شود:

کاهش ضایعات و آلاینده‌ها ناشی از فعالیت‌های بندری و صنعتی

بازیافت مواد و پسماندها (مثلاً بازیافت آب‌های خاکستری و زباله‌ها)

استفاده بهینه از انرژی و منابع

توسعه فناوری‌های پاک و پایدار

طبق گزارشات اتحادیه اروپا، بنادری که اقتصاد چرخشی را پیاده کرده‌اند، تا ۳۰ درصد در هزینه‌های عملیاتی صرفه‌جویی داشته‌اند.

 سیاست‌گذاری برای توسعه پایدار بنادر و جزایر

سیاست‌های زیست‌محیطی

قوانین سختگیرانه کنترل آلودگی: کاهش آلاینده‌های نفتی، پلاستیکی و شیمیایی در مناطق بندری

ارزیابی اثرات زیست‌محیطی (EIA): الزامی برای کلیه پروژه‌های توسعه‌ای در بنادر و جزایر

حفاظت از زیستگاه‌های حساس: منطقه‌گذاری حفاظتی برای مرجان‌ها، تالاب‌ها و مناطق پرورش ماهی

پایش مستمر محیط زیست دریایی: استفاده از فناوری‌های نوین مانند حسگرهای زیرآبی برای رصد کیفیت آب و تنوع زیستی

سیاست‌های اقتصادی

حمایت مالی و تسهیلات: اعطای وام‌های کم‌بهره و مشوق‌های مالیاتی به پروژه‌های پاک و فناوری‌های نوین

توسعه زیرساخت‌های هوشمند: سرمایه‌گذاری در بنادر هوشمند برای افزایش بهره‌وری و کاهش هزینه‌ها

ارتقای لجستیک و حمل و نقل چند وجهی: توسعه ترانزیت ریلی، جاده‌ای و دریایی برای بهینه‌سازی زنجیره تامین

تقویت بخش خصوصی و کسب‌وکارهای خرد: حمایت از صنایع مرتبط با تولید پروتئین سفید و گردشگری دریایی

سیاست‌های اجتماعی و فرهنگی

مشارکت جوامع محلی: مشاوره و مشارکت فعال جوامع بومی در برنامه‌ریزی و مدیریت پروژه‌ها

برنامه‌های آموزشی و توانمندسازی: ارتقای دانش و مهارت‌های فنی و مدیریتی در جوامع محلی

حفظ و ترویج فرهنگ بومی: حمایت از سنت‌ها، صنایع دستی تزئینی و آیین‌های تاریخی و فرهنگی محلی مرتبط با دریا

ایجاد فرصت‌های شغلی پایدار: جلوگیری از مهاجرت و کاهش فقر با ایجاد مشاغل محلی مرتبط با اقتصاد آب‌محور

سیاست‌های مدیریتی و نهادی

ایجاد نهادهای هماهنگ‌کننده: تشکیل کمیته‌های مشترک مدیریتی بین سازمان‌های دریایی، محیط زیستی، اقتصادی و اجتماعی

توسعه سیستم‌های پایش و گزارش‌دهی: استفاده از فناوری اطلاعات برای نظارت و ارزیابی مستمر عملکرد بنادر و جزایر

تقویت همکاری‌های منطقه‌ای و بین‌المللی: تبادل تجربیات، توسعه پروژه‌های مشترک و مدیریت منابع مشترک دریایی

شفافیت و پاسخگویی: ارتقای شفافیت در فرآیندهای تصمیم‌گیری و پاسخگویی به ذینفعان

 نمونه‌های موفق جهانی و آمار مرتبط

بندر روتردام، هلند: این بندر با سرمایه‌گذاری در فناوری‌های سبز و مدل اقتصاد چرخشی توانسته است تا ۴۰ درصد مصرف انرژی را کاهش دهد و به یکی از پایدارترین بنادر جهان تبدیل شود.

مدیریت یکپارچه ساحلی در استرالیا: برنامه‌های ICZM در ایالت کوئینزلند باعث حفظ زیستگاه‌های حساس و کاهش تخریب ساحل به میزان ۲۵ درصد شده است.

سیاست‌های زیست‌محیطی سنگاپور: اجرای سختگیرانه قوانین آلودگی و سرمایه‌گذاری در بنادر هوشمند باعث افزایش بهره‌وری ۳۰ درصدی و کاهش ۱۵ درصدی آلودگی‌های دریایی شده است.

مدل‌های توسعه پایدار و سیاست‌گذاری‌های هدفمند در حوزه بنادر و جزایر با محوریت اقتصاد آب‌محور، ابزارهای کلیدی برای تضمین تعادل میان رشد اقتصادی، حفاظت محیط زیست و بهبود شرایط اجتماعی هستند. استفاده از مدل‌های سه‌بُعدی، مدیریت یکپارچه ساحلی و اقتصاد چرخشی، در کنار سیاست‌گذاری‌های زیست‌محیطی، اقتصادی، اجتماعی و نهادی، می‌تواند به توسعه‌ای پایدار، متوازن و پایدار بینجامد. انتقال تجربیات جهانی و بومی‌سازی آنها متناسب با شرایط محلی، موفقیت این فرآیند را تضمین خواهد کرد./۶۷۳

            علیرضا کیهان پور

منابع پیشنهادی:

Elkington, J. (1997). Cannibals with Forks: The Triple Bottom Line of 21st Century Business. Capstone Publishing.

United Nations Environment Programme (UNEP). (2020). Integrated Coastal Zone Management.

European Commission. (2021). Circular Economy Action Plan.

Secretariat of the Pacific Regional Environment Programme (SPREP). (2019). Sustainable Development in Island and Coastal Areas.

Dutch Port Authority (Port of Rotterdam). (2023). Sustainability Report.

Australian Government Department of Agriculture, Water and the Environment. (2022). Coastal Zone Management Program.

Singapore Maritime and Port Authority. (2022). Annual Environmental Report.

FAO. (2018). The State of World Fisheries and Aquaculture.