آسیب‌شناسی "آتش زدن بقایای کشاورزی" و "راهکارهای مدیریت پایدار" آن...

فاخته- در چرایی این معضل  به بررسی دلایل گرایش اکثریت کشاورزان به این روش، مشکلات ناشی از آن ؛ راهکارهای عملی و علمی به منظور مدیریت بقایای کشاورزی در ادامه پرداخته خواهد شد و لطفا با ما همراه باشید.

آتش زدن بقایای کشاورزی (کاه، کلش، شاخه‌های خشک و غیره) به‌عنوان یک روش سُنتی برای پاک‌سازی زمین و تسهیل در کِشت‌های بعدی در بسیاری از مناطق رایج است.
 در ایران و بسیاری از کشورهای در حال توسعه، این روش به‌دلیل هزینه پایین و سهولت اجرایی، محبوبیت زیادی دارد. 
با این حال، تأثیرات منفی این کار به‌ویژه در بلندمدت بر سلامت انسان،تخریب محیط‌زیست،  آلودگی منابع آبی،عوارض جانبی میان مدت بر دامپروری و کشاورزی قابل توجه است.

علل گرایش کشاورزان به آتش زدن بقایا

کمبود آگاهی از عواقب زیست‌محیطی و اقتصادی
 بسیاری از کشاورزان به‌دلیل عدم آموزش کافی از تاثیرات منفی آتش‌سوزی بر خاک و سلامت محیط‌زیست، به این روش روی می‌آورند.

زمان محدود برای آماده‌سازی زمین کشاورزان برای افزایش بهره‌وری و کاشت سریع‌تر محصولات، ممکن است به آتش‌سوزی برای تسریع در آماده‌سازی زمین متوسل شوند.

نداشتن تجهیزات مناسب برای مدیریت بقایا 
بسیاری از کشاورزان به تجهیزات مناسب مانند دستگاه‌های مالچ‌پاش، خردکن بقایا و کمپوست‌ساز دسترسی ندارند.

مشکلات اقتصادی 
کشاورزان ممکن است از نظر اقتصادی قادر به هزینه‌های اضافی برای جمع‌آوری، حمل و فرآوری بقایا نباشند.

 آسیب‌شناسی آتش زدن بقایای کشاورزی

آسیب‌های زیست‌محیطی

آلودگی هوا

 سوزاندن بقایای کشاورزی منجر به انتشار آلاینده‌هایی همچون گازهای گلخانه‌ای (CO₂، CH₄) و ذرات معلق (PM10) می‌شود که بر کیفیت هوای منطقه و به‌ویژه بر سلامت انسان‌ها ، منابع آبی خُرد و کلان، حیوانات، پرندگان، دام، طیور، گیاهان کنار آبزی و آبزیان بومی قنوات ، چشمه سارها و غیربومی یعنی آبزیان پرورشی تأثیر منفی می‌گذارد.

آلودگی خاک
 آتش‌سوزی می‌تواند موجب کاهش ماده آلی خاک و نابودی موجودات میکروبی و کرم‌های خاکی شود که به حفظ حاصلخیزی خاک کمک می‌کنند. علاوه بر این حرارت بالای ناشی از سوزاندن بقایا می‌تواند به ترکیبات معدنی خاک آسیب بزند.

تخریب پوشش گیاهی و کاهش تنوع زیستی
 آتش‌سوزی بقایای کشاورزی باعث از بین رفتن پوشش گیاهی موجود و در نتیجه تهدید تنوع زیستی در زیست بوم های کشاورزی می‌شود.

افزایش ریسک آتش‌سوزی‌های گسترده

 آتش‌سوزی‌های کنترل‌نشده ممکن است به‌راحتی از کنترل خارج شده و به آتش‌سوزی‌های بزرگ‌تری تبدیل شوند که به جنگل‌ها و مراتع مجاور نیز آسیب می‌زنند.

 آسیب به خاک و کاهش حاصلخیزی

کاهش ظرفیت نگهداری آب در خاک آتش‌سوزی موجب کاهش درصد ماده آلی خاک و در نتیجه کاهش توانایی خاک در ذخیره و حفظ آب می‌شود، که می‌تواند منجر به خشکسالی و کاهش تولید محصول در دوره‌های بعدی شود که نکته بسیار مهمی است.

کاهش فعالیت‌های میکروبی
حرارت زیاد حاصل از آتش‌سوزی بقایا می‌تواند باعث کشته شدن و نابودی میکروب‌های مفید در خاک شود که این امر توانایی خاک برای تجزیه مواد آلی و ایجاد محیط مناسب برای رشد گیاهان را کاهش می‌دهد.

افزایش فرسایش خاک
 از آنجا که پوشش گیاهی پس از آتش‌سوزی از بین می‌رود، خاک بدون پوشش به راحتی در معرض فرسایش آبی و بادی قرار می‌گیرد.

 اثرات بهداشتی و اجتماعی

بیماری‌های تنفسی
 آلودگی ناشی از دود آتش‌سوزی می‌تواند باعث مشکلات تنفسی، حساسیت ها و بیماری‌های قلبی عروقی به‌ویژه در کودکان و افراد مسن شود.

آلودگی آب
 مواد سمی منتشر شده از آتش‌سوزی می‌توانند وارد منابع آب شده و کیفیت آب آشامیدنی و آبیاری را کاهش دهند.

راهکارهای علمی و عملی برای مدیریت پسماند کشاورزی

 استفاده از ماشین‌آلات کشاورزی مدرن

خُردکن‌ها و کمپوست‌سازها
 استفاده از دستگاه‌های خردکن بقایا برای تبدیل بقایای گیاهی به مواد کمپوستی که می‌تواند به خاک بازگردانده شود یکی از راه‌های مفید است.

ماشین‌آلات مالچ‌پاش
 این دستگاه‌ها قادرند بقایای گیاهی را به‌صورت یک لایه روی سطح خاک پراکنده کرده و به افزایش ماده آلی خاک و حفظ رطوبت کمک کنند.

مدیریت بیولوژیکی

کمپوست‌سازی
کمپوست‌سازی یک راهکار مؤثر برای تبدیل کاه، کلش و دیگر بقایای گیاهی به کودهای آلی است که می‌تواند به تقویت خاک و افزایش حاصلخیزی آن کمک کند.

وِرمی‌کُمپوست
 استفاده از کرم‌های خاکی برای تجزیه بقایا و تولید کود آلی، علاوه بر بازگشت مواد مغذی به خاک به بهبود ساختار خاک و حفظ آن در برابر فرسایش نیز کمک می‌کند.

استفاده از بقایای کشاورزی در صنایع مختلف

تولید انرژی زیستی (بیوگاز)
 بقایای کشاورزی می‌توانند به‌عنوان منبع انرژی برای تولید بیوگاز یا سوخت‌های زیستی استفاده شوند.

خوراک دام
 در برخی مناطق، بقایای کشاورزی مانند کاه و کلش می‌توانند به‌عنوان خوراک دام استفاده شوند که موجب کاهش هزینه‌های تولید می‌شود.

حمایت‌های اقتصادی و ترویجی

توسعه بازار برای محصولات جانبی بقایای کشاورزی
 ایجاد بازارهایی برای فروش بقایای کشاورزی به‌عنوان سوخت زیستی، خوراک دام یا مواد اولیه صنعتی می‌تواند انگیزه‌های اقتصادی برای کشاورزان فراهم کند.

حمایت‌های دولتی
اعطای یارانه‌های دولتی برای خرید ماشین‌آلات مدرن یا ارائه تسهیلات مالی برای کشاورزان برای انجام روش‌های پایدار می‌تواند به پذیرش بیشتر این راهکارها کمک کند که "مرکز مکانیزاسیون وزارتخانه بخش کشاورزی باید با جدیت و اهتمام بیشتری در راستای تجهیزات فنی و کمک های فاورس ماژور قبل از فصل برداشت به این مهم با همکاری مسؤولانه بخشی از وزارتخانه  صمت و سازمان حفظ محیط زیست و شوراهای اسلامی وابسته به وزارت کشور" همگرایی داشته باشد. 

 راهکارهای قانونی* و نظارتی

ممنوعیت آتش‌سوزی
قانون‌گذاری و اعمال جریمه‌های سنگین برای کشاورزانی که به‌طور غیرمجاز اقدام به آتش زدن بقایای کشاورزی می‌کنند، یکی از اقدامات مؤثر برای کاهش این پدیده است.

نظارت و پایش
ایجاد سامانه های پایش و هشدار واکنش سریع برای جلوگیری از آتش‌سوزی‌های غیرمجاز و کنترل آن‌ها به‌ویژه در فصول خشک از اهمیت بالایی برخوردار است.

سخن پایانی

آتش زدن بقایای کشاورزی هرچند به‌عنوان یک روش سریع و ارزان برای پاک سازی زمین مورد استفاده زراعت قرار می‌گیرد، اما عوارض بلندمدت آن بر محیط‌زیست، خاک و سلامت عمومی نشان می‌دهد که این روش نه‌تنها آسیب‌زننده بلکه غیراقتصادی نیز است.
 برای حل این مشکل، نیاز به یک رویکرد چندجانبه و متکی بر استفاده از فناوری‌های نوین، آموزش کشاورزان، حمایت‌های دولتی و تدوین قوانین محیط‌زیستی ضروری است. 
البته قابل ذکر است در مقایسه با  برخی کشورهای همسایه که نگارنده از نزدیک شاهد این جفا به خاک و معضل قدیمی بوده، وضعیت کشاورزان آگاه و آموزش دیده ما به طور نِسبی  تقریبا مطلوب تر از آن کشور هاست است ؛ اما کافی نیست !. / ۶۶۵

              علیرضا کیهان پور

* گفتنی است در ایران بر اساس ماده ۶۸۸ قانون مجازات اسلامی و ماده ۴۵ قانون حفاظت از جنگل ها و مراتع آتش زدن بقایای گیاهی تهدید علیه بهداشت عمومی و جرم محسوب می شود. همچنین به استناد مواد ۱۹، ۱۸، ۱۶، ۱۵، ۱۱، ۹، ۶، ۴، ۱و ۲۱ قانون مدیریت پسماند، مادتین ۹، ۱۱ و ۱۲ قانون حفاظت و بهسازی محیط زیست و ماده ۲۰ قانون هوای پاک سوزاندن بقایای گیاهی زمین های زراعی پس از برداشت محصول ممنوع بوده و متخلف حسب مورد به جزای نقدی درجه شش محکوم می‌ شود. از این‌ رو ضروری است همه کشاورزان و باغداران در اجرای قانون و جلوگیری از سوزاندن بقایای گیاهان اقدامات و همکاری‌های لازم را با مجری قانون انجام دهند.