از "مزرعه" تا مرزهای "زمینی، هوایی و دریایی" ؛ صادرات کشاورزی ایران به "سلامت"...

فاخته- صدور، رهگیری و الزامات قانونی گواهی سلامت محصولات دامی و گیاهی در راس امور راهبردی وزارتخانه ها، سازمان ها، نهادها و کلیه دست اندرکاران این مهم می باشد و خِرد جمعی و پذیرش پاسخگویی مسوولانه به آحاد جامعه و رفع شبهات و ابهامات فراروی این الزامات که هرچند گاهی در رسانه ها و به ویژه مرجوع شدن محصولات صادراتی ، امنیت روانی جامعه را نشانه می گیرد از وظایف رسانه های بر خط و غیر برخط طبق اصول قانون اساسی و منشور اخلاقی اصحاب اهل قلم است که صادقانه اطلاع رسانی مسوولانه داشته باشند.

 تاریخچه و تحولات  تولید هندوانه در ایران؛ از تنوع سُنتی تا چالش‌های مدرن

هندوانه یکی از صیفی‌جات بومی و پرمصرف ایران است که در گذشته نه‌چندان دور تنوع کمی داشت. در دهه‌های پیش، رایج‌ترین نوع آن با پوست سبز روشن و یکدست بود که در فصل تابستان مهمان ثابت خانه‌ها و مجالس سنتی ایرانی به‌شمار می‌رفت. معیار تشخیص کیفیت بیشتر بر اساس تجربه و شناخت کشاورزان و فروشندگان از رنگ، صدا و وزن هندوانه بود و "قرمزی" آن معمولاً نشانه‌ی قطعی شیرینی و رسیده بودن محسوب می‌شد.

اما با گذر زمان و ورود بذرهای وارداتی، به‌ویژه ارقام هیبریدی، تنوع ظاهری و ژنتیکی هندوانه‌ها افزایش یافت. هندوانه‌هایی با پوست‌های چیتی، تیره، یا رگه‌دار به بازار آمدند که اگرچه ظاهری جذاب‌تر داشتند، اما گاه کیفیت داخلی آن‌ها—از طعم و شیرینی تا بافت—با نمونه‌های سنتی برابری نمی‌کرد. همین‌طور افزایش تقاضا و فشار اقتصادی باعث شد بسیاری از تولیدکنندگان برای برداشت سریع‌تر یا بزرگ‌تر شدن محصول، از روش‌هایی همچون استفاده زیاد از کودهای ازته و هورمون‌های رشد بهره ببرند، که این خود عاملی برای کاهش کیفیت محصول نهایی شد.

یکی از پیامدهای این تحولات، از بین رفتن تدریجی معیارهای سنتی انتخاب هندوانه‌ی خوب بود. امروزه هندوانه‌هایی می‌بینیم که کاملاً قرمز هستند ولی طعمی بی‌روح، بافتی زبر یا لزج، و گاه حتی ظاهری فریبنده دارند که نتیجه‌ کشت‌ و صنعت های غیرمتعهد است.

استفاده از نیترات و مواد شیمیایی در کشاورزی؛ اثرات آن بر کیفیت محصول و سلامت عمومی

در چند دهه اخیر، یکی از چالش‌های بزرگ کشاورزی در ایران و دیگر کشورها، استفاده بی‌رویه از کودهای شیمیایی، به ویژه کودهای ازته بوده است. نیترات یکی از ترکیبات اصلی این کودها است که برای رشد سریع گیاهان به کار می‌رود. در هندوانه‌ها نیز، برای بهبود سرعت رشد و افزایش تولید، از نیترات به مقدار زیاد استفاده می‌شود.

این کودها به ویژه در خاک‌های کشاورزی کم‌بارور یا در مناطقی که شرایط آب و هوایی خشک دارند، به طور گسترده‌ای مصرف می‌شوند. نیترات در خاک باقی می‌ماند و گیاهان آن را جذب می‌کنند. در نتیجه، مقادیر زیادی نیترات وارد میوه‌هایی مانند هندوانه می‌شود. از آنجا که هندوانه‌ها عمدتاً از آب تشکیل شده‌اند، مقادیر بالای نیترات در این میوه‌ها می‌تواند به سرعت در بدن انسان جذب شده و مشکلات جدی به وجود آورد.

خطرات نیترات برای سلامت انسان

تبدیل به نیتریت 
نیترات موجود در بدن می‌تواند توسط میکروارگانیسم‌های موجود در دستگاه گوارش به نیتریت تبدیل شود. نیتریت‌ها می‌توانند با هموگلوبین خون ترکیب شده و مانع از انتقال اکسیژن به بافت‌ها شوند. این مشکل به ویژه در نوزادان و کودکان خطرناک است، زیرا سیستم گوارش آن‌ها بیشتر مستعد تبدیل نیترات به نیتریت است.

سرطان‌زایی
 تحقیقات علمی نشان داده‌اند که مصرف مقادیر زیاد نیترات در بلندمدت می‌تواند با بروز سرطان‌های گوارشی، به‌ویژه سرطان معده و روده، ارتباط داشته باشد. این مواد شیمیایی می‌توانند در واکنش‌های شیمیایی خاصی در بدن تولید ترکیبات نیتروزی کنند که به عنوان مواد سرطان‌زا شناخته می‌شوند.

اثرات بر سلامت عمومی
 افزایش مصرف نیترات می‌تواند مشکلاتی از قبیل اختلالات هورمونی، تاثیرات منفی بر سیستم عصبی، کاهش ایمنی بدن و حتی اختلالات در سیستم تنفسی ایجاد کند. این خطرات به ویژه برای افرادی که به‌طور مرتب و به مقدار زیاد از میوه‌ها و سبزیجات آلوده به نیترات مصرف می‌کنند، بیشتر نمایان می‌شود.

پاسخ به چالش‌ها

برای مقابله با این مشکلات، کشاورزان می‌توانند از روش‌های جایگزین و کمتر وابسته به مواد شیمیایی استفاده کنند. به عنوان مثال، استفاده از کودهای آلی، تنظیم دقیق میزان کوددهی و انتخاب انواع مقاوم‌تر به بیماری‌ها می‌تواند به کاهش نیاز به نیترات و دیگر مواد شیمیایی کمک کند.

در این راستا، دولت‌ها و سازمان‌های بین‌المللی باید استانداردهایی برای کاهش میزان نیترات در محصولات کشاورزی وضع کنند و کشاورزان را به رعایت این استانداردها تشویق نمایند. همچنین آگاهی‌رسانی به مصرف‌کنندگان در مورد خطرات مصرف محصولات آلوده به نیترات می‌تواند گام بزرگی در جهت ارتقاء سلامت عمومی باشد.
بسیار خوب! در ادامه بخش سوم مقاله را با عنوان:

تأثیرات کیفیت پایین هندوانه‌ها بر صادرات و روابط تجاری

کیفیت پایین محصولات کشاورزی، به ویژه میوه‌هایی همچون هندوانه، می‌تواند تأثیرات منفی عمیقی بر صادرات و روابط تجاری یک کشور بگذارد. در صورتی که محصولات کشاورزی مانند هندوانه نتوانند استانداردهای بین‌المللی را رعایت کنند، ممکن است کشورها از واردات آن‌ها خودداری کنند و حتی کشورهای واردکننده محصولات آلوده به مواد شیمیایی یا با کیفیت پایین را به‌عنوان تهدیدی برای سلامت عمومی در نظر بگیرند.

تأثیر بر بازارهای صادراتی

بازارهای بین‌المللی به کیفیت و سلامت محصولات کشاورزی توجه زیادی دارند. هندوانه‌ای که کیفیت پایین دارد، به ویژه اگر حاوی مقادیر زیادی نیترات یا مواد شیمیایی مضر باشد، نمی‌تواند در بازارهای خارجی رقابت کند. این موضوع ممکن است باعث کاهش تقاضا برای صادرات هندوانه ایرانی شود و در نتیجه، بازارهای صادراتی ایران به شدت تحت تأثیر قرار گیرد.

برای مثال، کشورهایی که به‌طور ویژه به سلامت محصولات کشاورزی خود اهمیت می‌دهند، مانند روسیه، ممکن است به دلایل بهداشتی و سلامت عمومی تصمیم به رد یا بازگشت محصولات ایران بگیرند. در مواردی مانند افزایش نیترات در هندوانه‌ها، این خطر وجود دارد که محصولات وارداتی از ایران به دلیل عدم رعایت استانداردهای بین‌المللی به طور کامل از بازار مصرف حذف شوند.

هزینه‌های اقتصادی

یکی از پیامدهای این مشکل، از دست رفتن فرصت‌های اقتصادی برای کشاورزان ایرانی است. با کاهش صادرات به کشورهای دیگر، درآمدهای ارزی کشور نیز کاهش می‌یابد، که می‌تواند تأثیرات منفی بر اقتصاد کشاورزی و حتی بر اقتصاد ملی بگذارد. علاوه بر این، هزینه‌های اضافی برای بازگشت محصولات از کشورهای واردکننده و پرداخت هزینه‌های مربوط به آزمایشات بهداشتی و گمرکی، بار مالی زیادی را بر دوش صادرکنندگان خواهد گذاشت.

آسیب به شهرت کشور در بازارهای جهانی

درجهان امروز، شهرت کشورها در زمینه تولید محصولات کشاورزی بسیار مهم است. کشورهایی که به تولید محصولات با کیفیت بالا و مطابق با استانداردهای جهانی معروف هستند، می‌توانند از این اعتبار برای جذب مشتریان بیشتر در بازارهای جهانی استفاده کنند. در صورتی که هندوانه‌های ایرانی با مشکلات کیفیت مواجه شوند، ممکن است اعتبار و شهرت ایران به‌عنوان یک تأمین‌کننده محصولات کشاورزی باکیفیت کاهش یابد. این می‌تواند به صورت بلندمدت بر سایر محصولات کشاورزی ایران نیز تأثیرگذار باشد.

تغییرات در سیاست‌های تجاری و گمرکی

کشورهای واردکننده ممکن است سیاست‌های تجاری و گمرکی خود را در واکنش به این مشکلات تغییر دهند. به عنوان مثال، ممکن است تعرفه‌های واردات را افزایش دهند یا استانداردهای بهداشتی خود را سخت‌تر کنند، که این امر برای کشاورزان ایرانی و صادرکنندگان به‌ویژه در بازارهای بزرگ و رقابتی، چالش‌های بیشتری به‌وجود خواهد آورد.

پاسخ به چالش‌ها
برای رفع این مشکلات، ایران می‌تواند با اعمال نظارت‌های دقیق‌تری بر کیفیت محصولات کشاورزی، از جمله هندوانه، اقدام کند. ایجاد سیستم‌های تأسیس آزمایشگاه‌های تخصصی و استفاده از فناوری‌های نوین برای کنترل و کاهش نیترات در محصولات، می‌تواند به حل این معضل کمک کند. علاوه بر این، آموزش کشاورزان و ارائه مشوق‌های مالی برای استفاده از روش‌های کشت بهینه، می‌تواند تأثیر زیادی بر بهبود کیفیت محصولات صادراتی داشته باشد.

راهکارهای بهبود کیفیت هندوانه و کاهش خطرات ناشی از استفاده از مواد شیمیایی

اگر اخبار اخیرمبنی بر برگشت هندوانه های صادراتی ایران صحت داشته باشد باید ابتدا راستی آزمایی و واکنش سریع انجام و اطلاع رسانی رسانه ای شود.
برای بازگرداندن اعتبار محصولات کشاورزی ایران، از جمله هندوانه، به بازارهای داخلی و خارجی، نیاز به بازنگری در شیوه‌های تولید، کنترل کیفیت و سیاست‌گذاری‌های کلان کشاورزی وجود دارد. این هدف تنها از مسیر «کشاورزی پایدار» و «علم‌محور» قابل دستیابی است.

آموزش و توانمندسازی کشاورزان

بسیاری از کشاورزان به‌دلیل نبود آموزش کافی، به مصرف بیش از حد کودهای ازته روی می‌آورند. برگزاری دوره‌های آموزشی برای آشنایی با خطرات نیترات، شیوه‌های کشت ارگانیک، و استفاده درست از کودهای شیمیایی می‌تواند گام مؤثری باشد. این آموزش‌ها باید عملی و در بستر خود مزارع انجام شوند.

تقویت تحقیقات و استفاده از بذرهای سالم

ایجاد بانک‌های بذر ملی و منطقه‌ای برای حفظ بذرهای بومی و مقاوم، می‌تواند جایگزینی مناسب برای بذرهای وارداتی بی‌کیفیت و پرریسک باشد. همچنین، پژوهش در زمینه اصلاح نژاد هندوانه‌هایی که با منابع آب کمتر، و مواد شیمیایی کمتر سازگار باشند، باید اولویت نخست و ضروری باشد.

حمایت از کشاورزی ارگانیک و کم‌نهاده

تشویق به تولید هندوانه‌های ارگانیک با اعطای وام‌های کم‌بهره، تسهیلات بیمه‌ای، یا تضمین خرید محصول توسط دولت مانند یارانه‌ های پرداختی به "کشاورزان کشور های عضو OECD" می‌تواند کشاورزان را به تغییر مسیر به سمت کشاورزی پایدار سوق دهد. این سیاست‌ها در بسیاری از کشورهای موفق صادرکننده محصولات کشاورزی با کیفیت بالا اجرا شده‌اند.

کنترل‌های دولتی و استانداردسازی

ضروری است که نهادهایی مانند سازمان حفظ نباتات، استاندارد و وزارت جهاد کشاورزی بر میزان نیترات محصولات نظارت منظم داشته باشند. تعیین سقف مجاز برای باقی‌مانده‌ نیترات در هندوانه و انجام آزمایش‌های تصادفی در میادین میوه و تره‌بار می‌تواند به ارتقاء سلامت عمومی کمک کند.

اصلاح سیاست‌های صادراتی

نباید صرفاً بر حجم صادرات تمرکز کرد، بلکه باید کیفیت محصول صادراتی نیز در اولویت قرار گیرد. صدور مجوز صادرات باید مشروط به ارائه نتایج آزمایشگاهی از نظر نیترات و دیگر مواد شیمیایی باشد. این اقدام اعتماد مشتریان خارجی را افزایش می‌دهد و اعتبار کشور را در بازارهای جهانی تقویت می‌کند.

سخن پایانی

هندوانه، این میوه‌ محبوب تابستانی، بخشی از فرهنگ مصرف و غذایی ماست. اما برای حفظ سلامت جامعه و اعتبار کشور در عرصه کشاورزی جهانی، لازم است بازنگری جدی در روند تولید، عرضه، و صادرات آن صورت گیرد.
 با تلاش هماهنگ میان کشاورزان، نهادهای دولتی، پژوهشگران و مصرف‌کنندگان، می‌توان دوباره هندوانه ایرانی را به  جایگاه شایسته‌اش بازگرداند <محصولی سالم، باکیفیت، و قابل‌رقابت در سطح جهانی. 657

          علیرضا کیهان پور

# منهای دامپزشکی

در پایان پاورقی‌ها و منابع مربوط به این یادداشت به‌صورت دقیق و کامل برای مخاطبان محترم ارائه شده است.

پاورقی‌ها :

برگرفته از مصاحبه‌های میدانی کشاورزان سُنتی در یزد و کرمان - مرکز تحقیقات کشاورزی.

World Health Organization (WHO), Guidelines for Drinking-water Quality, 4th ed. 2022.

Mokhtari M. et al., "Health risk assessment of nitrate in vegetables in Iran", Environmental Science and Pollution Research, 2021.

گزارش ایسنا از اظهارات معاون دومای روسیه درباره نیترات هندوانه ایرانی، اردیبهشت ۱۴۰۴.

آمار رسمی گمرک ایران و مرکز توسعه تجارت، بازگشت محصولات صیفی در سال‌های اخیر.

دستورالعمل‌های وزارت جهاد کشاورزی ایران درباره ترویج کشاورزی ارگانیک، ۱۴۰۲.

FAO and Codex Alimentarius, International Code of Practice on Nitrate Levels in Vegetables, 2020.