از "تولید" تا "تاراج" ، "دسترنج" صنایع زینتی و فرهنگی عشایر ایران در "دستان دلالان"...

فاخته- این یادداشت به تحلیل وضعیت فعلی صنایع دستی عشایر ایران، موانع موجود و نقدی بر تبلیغات متولیان امور و حمایت‌های صوری می‌پردازد و در نهایت به ارائه راه‌حل‌هایی برای بهبود وضعیت می‌پردازد.صنایع دستی عشایر ایران، به‌ویژه تولیدات سُنتی مانند قالی، گلیم، جاجیم، سبدبافی و محصولات مشابه، همواره در تاریخ فرهنگی و اقتصادی ایران نقش مهمی ایفا کرده‌اند. این صنایع نه تنها درآمدی برای عشایر به ارمغان می‌آورد، بلکه نماد اصالت و هویت فرهنگی این قوم‌های شریف و ریشه‌دار نیز محسوب می‌شود. با این حال، وضعیت واقعی این صنایع در جهان امروز با مشکلات جدی مواجه است. مسئولین به‌طور مکرر از رونق صنایع دستی عشایری و توسعه این بخش صحبت می‌کنند، اما آیا این ادعاها با واقعیت‌ها همخوانی دارند؟

مشکلات اقتصادی و زیرساختی عشایر

عشایر ایران در مناطق کوهستانی و دورافتاده زندگی می‌کنند که  علیرغم تلاش های در حد توان دسترسی آن‌ها به زیرساخت‌های اساسی نظیر آموزش، بهداشت و خدمات رفاهی بسیار محدود است. این مشکلات علاوه بر دشواری‌های معیشتی، مانع از آن می‌شود که عشایر بتوانند به‌طور مؤثر به تولید و فروش صنایع دستی خود بپردازند. برای نمونه، بسیاری از عشایر در تأمین مواد اولیه مانند پشم، رنگ‌های طبیعی یا ابزار کار با مشکل مواجه‌اند. در حالی که هزینه‌های این مواد به دلیل تورم افزایش یافته است، متاسفانه دولت هیچ برنامه جامع و حمایت‌گری برای تأمین این نیازها فعلا به طور جامع و عملیاتی ارائه نکرده است.

سیستم بازاریابی ضعیف و نبود دسترسی به بازارها

صنایع دستی عشایری به‌دلیل فقدان شبکه‌های فروش مستقیم و قوی، عمدتاً به دست دلال‌ها و واسطه‌ها می‌افتد. این مسئله باعث می‌شود که بسیاری از عشایر نتوانند ارزش واقعی تولیدات خود را دریافت کنند. همچنین، نبود کانال‌های فروش آنلاین و زیرساخت‌های دیجیتال باعث شده تا این صنایع نتوانند از فرصت‌های بازارهای جهانی بهره‌برداری کنند. عشایر نه تنها از دسترسی به بازارهای بین‌المللی محروم‌اند، بلکه حتی در بازارهای داخلی نیز غالباً با مشکلات توزیع و فروش مواجه‌اند.

رانت و بی‌عدالتی در توزیع حمایت‌های قانونی

در حالی که دولت‌ها و نهادهای مختلف به حمایت از صنایع دستی عشایر تاکید دارند، واقعیت آن است که به نظر می رسد این حمایت‌ها اغلب به‌طور ناعادلانه و با فساد همراه است. بسیاری از عشایر به‌ویژه در مناطق دورافتاده هیچ دسترسی به طرح‌های حمایتی ندارند و حتی اگر حمایتی نیز وجود داشته باشد، این حمایت‌ها غالباً به‌صورت غیر شفاف و به دست دلالان و واسطه‌ها می‌افتد. زنان عشایر، که نقش عمده‌ای در تولید صنایع دستی ایفا می‌کنند، از این حمایت‌ها کمتر بهره‌مند می‌شوند و این امر به تشدید تبعیض‌های جنسیتی در جامعه عشایری منجر می‌شود.

 تبلیغات هیجانی و ناتوانی در ایجاد تغییرات اساسی زیر ساخت ها

مسئولان به‌طور مداوم از «رونق صنایع دستی» و «حمایت از مشاغل خانگی عشایری» در گزارش‌ها و برنامه‌های تبلیغاتی خود سخن می‌گویند. اما این تبلیغات بیشتر به‌عنوان ابزارهای سیاسی برای نمایش موفقیت‌ها و جلب توجه رسانه‌ها استفاده می‌شود. بسیاری از نمایشگاه‌های صنایع دستی که با هزینه‌های زیادی برگزار می‌شود، در عمل تنها به نمایش توانمندی‌های تبلیغاتی دولت‌ها می‌پردازد و نه به حل مشکلات اساسی عشایر.

راه‌حل‌ها و پیشنهادات

برای بهبود وضعیت صنایع دستی عشایری و رفع مشکلات موجود، چند راه‌حل اصلی باید مدنظر قرار گیرد:
تقویت زیرساخت‌ها:
 باید امکانات اساسی بیشتر  از جمله بهداشت، آموزش و حمل‌ونقل برای عشایر فراهم شود تا آنان قادر به تولید و فروش صنایع دستی خود باشند.

دسترسی به بازارهای جهانی: 
ایجاد پلتفرم‌های آنلاین برای فروش صنایع دستی و حمایت از حضور در نمایشگاه‌های بین‌المللی می‌تواند به رونق این بخش کمک کند.

آموزش و توانمندسازی:
 ایجاد دوره‌های آموزشی برای ارتقای مهارت‌های تولید و بازاریابی می‌تواند به عشایر کمک کند تا کیفیت محصولات خود را بالا ببرند.

شفافیت و عدالت در توزیع حمایت‌ها:
 تخصیص منابع به‌طور شفاف و مستقیم به عشایر و صنایع دستی آن‌ها، به‌جای توزیع غیرشفاف به دلالان، باید در اولویت قرار گیرد.

حمایت از زنان عشایر: 
به‌عنوان مهم‌ترین تولیدکنندگان صنایع دستی، باید تسهیلات ویژه برای حمایت از زنان در نظر گرفته شود.

سخن پایانی

صنایع دستی عشایری ایران، با وجود تمامی مشکلات موجود، همچنان یکی از منابع باارزش فرهنگ و اقتصاد این کشور است. اما تا زمانی که مسئولان از شعار و تبلیغات صرف دست برندارند و به‌جای آن راه‌حل‌های عملی و ساختاری ارائه ندهند، این صنعت به‌رغم پتانسیل‌های بالای خود، در مسیر افول قرار خواهد گرفت. تنها با ایجاد تغییرات اساسی در سیاست‌ها، افزایش شفافیت و تخصیص منابع به‌طور عادلانه می‌توان به آینده‌ای روشن برای صنایع دستی عشایر ایران امیدوار بود./ 656

            علیرضا کیهان پور

منابع:

مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی، گزارش‌های مرتبط با وضعیت اقتصادی عشایر.

سازمان امور عشایر ایران، www.ashayer.ir

وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی، www.ichto.ir

گزارش‌های خبرگزاری‌ها (ایسنا، مهر، ایلنا)

کتاب‌ها و مقالات دانشگاهی درباره اقتصاد عشایر و صنایع دستی.