بحران سگ های ولگرد

بحران سگ ­های ولگرد

چکیده:

روند رو به رشد جمعیت سگ­های ولگرد که به اشتباه بلاصاحب خوانده می­شوند (سگ ولگرد به سگی گفته می‌شود که فارغ از صاحب‌دار بودن یا نبودن، کنترلی روی رفتار آن نباشد. در نتیجه سگ‌های نگهبان، گله و سگ‌های رهای اطراف شهرها، روستاها و مناطق طبیعی همگی در دسته سگ‌های ولگرد جای می‌گیرند)، در کشور و عدم نظارت و مدیریت کلان بر آن موجب بروز معضلات عدیده­ بهداشتی، اقتصادی و امنیتی در کشور گردیده است که شرایطی بحرانی را با خود به همراه داشته و دارد. این روند افزایشی در کشورهای مختلفی در دنیا اتفاق افتاده و برخی کشورها نیز روش­های مدیریتی را بنا بر شرایط و مصالح خویش انتخاب و اجرا کرده­ و توانسته اند که تا حدود قابل توجهی این معضل را مهار نمایند.  در نمودار شماره 2، مقایسه ای بین جمعیت سگ­های ولگرد کشورهای منتخب با جمهوری اسلامی ایران انجام شده است. این میزان در کشور بر اساس آمارهای تخمینی، 47.6 درصد بوده و در ببین کشورها جزو کشورهایی است که سگ­های ولگرد، جمعیت بالایی را به خود اختصاص می­دهند (2). این جمعیت مخاطرات زیادی را با خود به همراه دارد. عمده این مخاطرات عبارتند از :

• بروز موارد حیوان گزیدگی
• حفظ چرخه اکثر عوامل عفونی مهلک مشترک بین انسان و دام
• تهدید گونه­های حیات وحش

حیوان گزیدگی

شمار حیوان گزیدگی در سال­های گذشته تا به امروز در حال فزونی یافتن است. در نمودار 3، شمار حیوان گزیدگی­ها در فاصله­ سال­های 1397 تا 1401 با هم مقایسه و روند صعودی آن مشاهده می­شود. حائز توجه است که عمده حیوان گزیدگی­ها در کشور (بیش از 90 درصد) ناشی از حمله سگ­های ولگرد و به نفرات در قالب گروه­های چند قلاده­ای و وارد کردن آسیب و جراحت به آن­ها است. بعضاً این حملات موجب مرگ افراد نیز شده است. ثبت موارد متعدد مرگ افراد در اثر حمله سگ­های ولگرد در رسانه­ها و جراید موجود است. گزش­ها عوارض متعددی با خود به همراه دارند. همان طور که اشاره شد مرگ، نقص عضو و ابتلا به بیماری­های عفونی و در راس آن هاری و کزاز، عوارضی است که باید به آن پرداخته شود (4،3و5).

نمودار 1 ، مقایسه ای بین جمعیت سگ های ولگرد کشورهای منتخب با جمهوری اسلامی ایران

مرگ و نقص عضو، عوارض روحی و هزینه­های مربوط به خود را به همراه دارد. خطر شیوع و بروز بیماری­های عفونی مشترک بین انسان و دام در این میان نیز بسیار حائز اهمیت است. هاری و کزاز دو بیماری مهلکی هستند که در این بین اهمیت بسیار زیادی دارند. هاری یک بیماری ویروسی بوده که با گزش حیوان مبتلا به هاری به انسان یا حیوان گزیده شده منتقل می­شود. در صورت عدم مدیریت مناسب و انجام واکسیناسیون، ویروس از طریق رشته های عصبی محیطی به دستگاه اعصاب مرکزی حمله کرده و پس از گذشت مدتی از نمایان شدن علائم بالینی، مرگ در فرد یا حیوان مبتلا اتفاق می افتد. هاری درمان ندارد. 

هر مورد حیوان گزیدگی، توسط حیوان مبتلا به هاری انجام شده است، مگر آن که خلافش ثابت شود. کزاز نیز یک عفونت جدی و بالقوه تهدید کننده حیات است که می تواند از طریق گاز گرفتن حیوان یا تماس زخم­ها با خاک و محیط آلوده به باکتری کزاز به انسان منتقل شود. افرادی که گزیده می­شوند باید واکسن کزاز را طبق دستورالعمل موجود دریافت کنند. مدیریت موارد حیوان گزیدگی مستلزم پرداخت هزینه­های کلان است. یک دوره درمان بیماری هاری حدود 50 تا 250 دلار (به طور متوسط 150 دلار) برای کشور هزینه دارد یا به بیانی دیگر، دولت در سال 1401، برای مدیریت هاری در موارد حیوان گزیدگی، روزانه بیش از 6 میلیارد تومان هزینه کرده است. 

حفظ چرخه اکثر عوامل عفونی مهلک مشترک بین انسان و دام

سگ میزبان واسط یا نهایی بسیاری از بیماری­های عفونی دامی و بیماری­های مشترک بین انسان و دام است و افزایش جمعیت آن موجب ماندگاری و گسترش کانون های بیماری در جوامع می­گردد. گفته می­شود سالانه بیش از 3.6 هزار تن گوشت تولیدی در کشور در اثر آلودگی­های انگلی ضبط و امحا می­شوند که ارزشی بیش از 2 هزار میلیارد تومان دارند (13). سالک از دیگر بیماری­های عفونی مشترک بین انسان و دام به شمار می­آید. سالک در 19 استان کشور آندمیک (بومی و شایع) است. ایران جزو یکی از 7 کشور سالک خیز جهان محسوب می­شود. به این صورت که 90 درصد از موارد سالک در جهان در این 7 کشور اتفاق می­افتد. به طور متوسط سالانه 15 تا 25 هزار مورد سالک در کشور اتفاق می­افتد. اصفهان، کرمان و خراسان (رضوی، شمالی و جنوبی)، سالک خیز ترین استان های کشور هستند. در فاصله سال های 1400 و 1401، موارد بروز سالک در استان فارس 2 برابر شده است. نقش سگ در شیوع و بروز بیماری سالک، اساسی و محوری است. در فاصله سال های 1388 تا 1390، بهای تمام شده درمان موارد سالک جلدی در استان قم، به ازای هر مورد، 276 هزارتومان محاسبه گردیده است (7؛8؛9 و 10). کیست هیداتیک، یکی از مهمترین بیماری­های انگلی است که انتشار جهانی دارد. این بیماری زئونوز در ایران آندمیک بوده و خسارات جانی و اقتصادی زیادی را ایجاد می نماید. میزان آلودگی به کیست هیداتیک در دام­های کشتار شده  در فاصله سال های 1381 تا 1385 بطور متوسط %6.73 تعیین گردید بطوریکه از 63,851,561 راس حیوان ذبح شده تعداد 4,298,882 عدد کبد و ریه به دلیل آلودگی به کیست هیداتید ضبط و از چرخه مصرف خارج گردیده است. همچنین میزان آلودگی ریه 1.8 برابر آلودگی کبد بوده است. در بین 28 استان مورد بررسی, استان های خراسان و یزد به ترتیب با %18.71 و %2.40 دارای بیشترین و کمترین آلودگی شناخته شدند. (11).

نمودار2. تعداد موارد حیوان گزیدگی در فاصله سال­های 1397 تا 1401

تهدید حیات وحش

موضوع مهم پیرامون سگ‌های ولگرد، اثرات مخربی است که می‌توانند بر رده‌های مختلف جانوری داشته باشند. سگ‌های ولگرد می‌توانند از روش‌های مختلفی به حیات‌وحش آسیب برسانند که رایج‌ترین آن شکار کردن گونه‌های حیات‌وحش است. سگ‌های ولگرد تاکنون در انقراض 11گونه از حیات‌وحش نقش مستقیم داشته‌اند. در مطالعه انجام شده، ثبت حمله سگ‌های ولگرد به حداقل 17گونه پستاندار در ایران گزارش شده است. بیشتر حملات ثبت شده در اطراف یا داخل مناطق حفاظت‌شده رخ داده و برخی گونه‌های مورد حمله واقع شده جزو گونه‌های نیازمند حفاظت، ازجمله یوزپلنگ آسیایی بوده است. ایجاد رقابت بین سگ­های ولگرد و سایر گوشتخواران وحشی و ایجاد نزاع بین سگ­ها و سایر گوشتخواران نقطه ابتدایی این آسیب است. رقابت مستقیم به صورت حمله سگ­های ولگرد به سایر گوشتخواران و غیر مستقیم آن به صورت شکار منابع غذایی سایر گوشتخواران توسط گله­های سگ ولگرد منظور می­شود(12). 

نتیجه گیری

با توجه به اثرات ذکر شده در مورد افزایش جمعیت سگ­های ولگرد، اعم از حمله به انسان، شیوع بیماری­های عفونی مهلک، هزینه­های بالای درمان و مدیریت بیماری­ها، آسیب این بیماری­ها به آلایشات و لاشه­های دام­های کشتار شده و آسیب­های اقتصادی به صنعت دامپروری و تهدید حیات وحش، خسارات و اثرات منفی گسترده انسانى، اقتصادى و زیست‌محيطى مشاهده می­شود و مواجهه با این بحران باید با یک عزم همگانی و فرادستگاهی و فراسازمان در مدت زمانی مشخص انجام شود. به همین منظور، برخورد با سگ های ولگرد را باید در عالی ترین سطح ممکن در کشور پیگیری کرد و مسئولین ارشد باید پیگیر حل این بحران باشند. با توجه به هزینه­های هنگفتی که روزانه به منظور مدیریت عوارض این بحران در حال پرداخت است، می­توان با تمرکز درصدی ناچیز از این هزینه­ها برای مدیریت سگ­های ولگرد، این بحران را مدیریت و اثرات منفی را تقلیل داد.

راهکار پیشنهادی

اولین قدم برای مدیریت بحران سگ­های ولگرد، وضع قوانین واضح، محکم و لازم الاجرا و سخت گیرانه برای مدیریت جامع حیوانات خانگی در کشور است. به طوری که مالکین و پرورش دهندگان این حیوانات، در قبال حیوانات تحت سرپرستی خود مسئولیت کامل را پذیرفته و پاسخگو باشند. بطور مثال، از سال ۲۰۲۰ میلادی قانونی در انگلستان به اجرا درآمده که فروش تجاریِ توله سگ‌ها و بچه گربه‌های زیر ۶ ماه را ممنوع می‌کند. در آلمان علاوه بر عقیم کردن حیوانات خانگی، داشتن میکروچیپ و بیمه برای سگ‌ها نیز الزامی است. در این کشور افرادی که سگ‌ها را رها یا از آنها سوء استفاده کنند نیز مجازات خواهند شد(13).

قدم دوم، آموزش و تبیین عمومی قبل از هر اقدام عملی است. استفاده از رسانه­های عمومی و فضای مجازی و تریبون­های رسمی و غیررسمی در ارائه آگاهی و آموزش در مورد بحران سگ­های ولگرد، سهم بسزایی در موفقیت هر نقشه عملیاتی خواهد داشت. آگاهی، همراهی و حتی نقش آفرینی مردمی در این زمینه بسیار کلیدی و حائز اهمیت است. 

قدم سوم،  تدوین برنامه عملیاتی مناسب که حاصل تجمیع روش­های زنده گیری، نگهداری در مراکز مشخص، واگذاری کنترل شده و مهرین کشی است. باید اشاره کرد که انتخاب هر کدام از این موارد به تنهایی، موفقیت آمیز نیست و تنها موجب صرف هزینه هنگفت و شکست برنامه در طول اجرا خواهد شد.

عملی ترین برنامه مدیریت بحران، این است که جمعیت­های سگ­های ولگرد به طور حداکثری جمع آوری و در مراکز مشخص و تحت نظارت برای مدت کوتاه نگهداری شوند. در میان جمعیت­ها، همواره سگ­هایی پیدا می­شوند که قابلیت واگذاری را دارند. این سگ­ها به طور رایگان و البته مشروط واگذار می­شوند. به این ترتیب که متقاضی، هزینه­های مربوط به عقیم سازی، واکسیناسیون و چیپست گذاری سگ را پرداخت می­کند. سگ­هایی که خواهانی برای واگذاری نداشتند، به طور کاملاً اخلاقی یوتانایز می­شوند. در این برنامه عملیاتی، حاکمیت هزینه ای بابت نگهداری طولانی مدت، عقیم سازی، واکسیناسیون و چیپست گذاری را پرداخت نکرده و تنها  فرآیندی برای مدیریت را ایجاد و کنترل می­کند. در کوتاه مدت نیز، جمعیت سگ­های ولگرد به طور چشمگیری کاهش خواهد یافت و به طبع اثرات و عوارض آن نیز فروکش خواهد کرد.

دکتر حسام اشعریون 
دامپزشک-متخصص بیماری های داخلی دام های بزرگ
کارشناس سیاست‌گذاری حوزه امنیت غذایی

منابع:

• http://fna.ir/1pznsl
• ir/x7RDy
• https://irna.ir/xjKL2p
• ir/xdG3Tf
• ir/xdPFhN
• بیماریهای قابل انتقال بین انسان و حیوان (1375). اسماعیل ذوقی. موسسه تحقیقات واکسن وسرم سازی رازی
• فیض حداد, محمد حسین, قرایی, عبدالعزیز, شریفی نیا, مهری. (1400). بررسی مروری اپیدمیولوژی لیشمانیوز در ایران و خاورمیانه در دو دهه اخیر. مجله علمی پزشکی جندی شاپور, 20(2), 86-101. doi: 10.32598/JSMJ.20.2.6
• com/xXTWP
• ir/1scyv2
• ir/xdKSDk
• توکلی، حمیدرضا، باهنر، علیرضا، و جنیدی جعفری، نعمت اله. (1387). اپیدمیولوژی بیماری هیداتیدوز در ایران طی سال های 1381 تا 1385. بیماریهای عفونی و گرمسیری ایران (IRANIAN JOURNAL OF INFECTIOUS DISEASES AND TROPICAL MEDICINE)، 13(42)، 67-71. SID. https://sid.ir/paper/52987/fa
• Nayeri D, Mohammadi A, Qashqaei AT, Vanak AT, Gompper ME. Free-ranging dogs as a potential threat to Iranian mammals. Oryx. 2022;56(3):383-389. doi:10.1017/S0030605321000090
• https://parsi.euronews.com/next/2022/07/28/how-developed-countries-germany-holland-the-united-states-solve-problem-of-stray-dogs