گزارش رُم ایتالیا ؛ "ساخت نظام های غذایی تاب آور" یا آزمون بزرگ سازمان ملل متحد در حق بر غذا؟

فاخته- دیباچه؛ چهارم سپتامبر ۲۰۲۵ (۱۳ شهریور ۱۴۰۴) در رم، مقر سازمان فائو، «گزارش ساخت نظام‌های غذایی تاب‌آور» توسط هیأت عالی‌رتبه کارشناسان امنیت غذایی و تغذیه (HLPE-FSN) رونمایی خواهد  شد؛ گزارشی که به درخواست کمیته جهانی امنیت غذایی (CFS) تهیه شده و از آن به‌عنوان یکی از جامع‌ترین تلاش‌های جهانی برای بازاندیشی در آینده غذا یاد می‌شود.

این گزارش بر مفاهیمی همچون «تحول عادلانه»، «توانمندسازی»، «ظرفیت‌سازی» و «احترام به مرزهای سیاره‌ای» تأکید دارد. در نگاه نخست شاید این واژگان برای مخاطب عام شبیه مجموعه‌ای از شعارهای تکراری سازمان ملل باشد، اما در بطن آن، پرسشی جدی نهفته است: 
آیا جامعه جهانی واقعاً آماده‌ عبور از منطق بازار و سیاست به‌سوی حق بنیادین غذا برای همه هست؟

مقاله حاضر، با نگاهی تحلیلی و انتقادی، به بررسی ابعاد این گزارش، قوت‌ها و کاستی‌های آن، پیامدهایش برای جهان و منطقه خاورمیانه  می‌پردازدکه امید است راهگشا باشد. 

مفهوم تاب‌آوری غذایی

در ادبیات توسعه، «تاب‌آوری» (Resilience) به معنای توانایی یک نظام در تحمل شوک‌ها و بازگشت به وضعیت مطلوب است. 
وقتی از «تاب‌آوری غذایی» سخن می‌گوییم، منظور سیستمی است که حتی در برابر بحران‌های شدید – از جنگ و تغییر اقلیم گرفته تا نوسانات بازار جهانی – بتواند دسترسی پایدار و عادلانه به غذا را تضمین کند.

این مفهوم فراتر از «امنیت غذایی» سنتی است. 
امنیت غذایی بیشتر بر عرضه کافی تأکید دارد، اما تاب‌آوری علاوه بر عرضه، بر پایداری، عدالت، تنوع و حفظ منابع طبیعی نیز تمرکز می‌کند.

نمونه‌های تاریخی نشان داده‌اند که جوامع روستایی متکی بر دانش بومی و تنوع زراعی، در برابر بحران‌ها تاب‌آورتر بوده‌اند؛ درحالی‌که نظام‌های تک‌محصولی کشاورزی وابسته به واردات یا یارانه‌های خارجی، در برابر کوچک‌ترین شوک، فرو می‌پاشند.

محتوای اصلی گزارش رُم

اصول محوری

 تحول عادلانه
حرکت به‌سوی نظام‌های غذایی که هم عدالت اجتماعی و جنسیتی را تضمین کنند و هم فشار بر منابع طبیعی را کاهش دهند.
احترام به مرزهای سیاره‌ای
 توجه به محدودیت‌های زیست‌محیطی در کشاورزی و تولید غذا.
 دانش بومی و مشارکت محلی
 پذیرش این واقعیت که بدون جوامع روستایی و محلی، هیچ نظام غذایی تاب‌آوری ساخته نخواهد شد.

حق بر غذا

 گذار از مفهوم دسترسی به غذا به‌سوی حق بنیادین و الزام‌آور برای همه انسان‌ها.

ترکیب تیم کارشناسی

این گزارش محصول همکاری متخصصانی از حوزه‌های مختلف است: سلامت و تغذیه، اقتصاد و آمار، علوم اجتماعی و سیاسی، حقوق بشر و عدالت جنسیتی، دانش بومی، محیط‌زیست و مدیریت بحران. چنین ترکیبی کم‌نظیر است و نشان‌دهنده درک بین‌المللی از چند بُعدی و میان رشته ای بودن بحران غذاست.

نقاط قوت گزارش

 میان‌ رشته‌ای بودن
برتری این سند نسبت به بسیاری گزارش‌های قبلی، نگاه جامع و میان‌ رشته‌ای آن است.

 طرح حق بر غذا

 ورود صریح به بحث حقوقی «حق غذا» می‌تواند مبنای فشارهای مدنی و حقوقی علیه دولت‌ها و شرکت‌های ناقض باشد.

 توجه به مرزهای سیاره‌ای

 به‌ویژه در عصر تغییر اقلیم و بحران آب، چنین نگاهی ضروری است.
تأکید بر دانش بومی و عدالت جنسیتی رویکردی که می‌تواند تحول فرهنگی در سیاست‌گذاری غذایی ایجاد کند.

کاستی‌ها و چالش‌ها

 فقدان ضمانت اجرایی

 همچون بسیاری اسناد سازمان ملل، ضمانت اجرایی مشخصی ندارد و بیشتر بر توصیه‌ها متکی است.

 ابهام در تأمین مالی

ایجاد نظام‌های تاب‌آور نیازمند اصلاحات عمیق در نظام سرمایه‌گذاری جهانی و کنترل شرکت‌های فراملی است؛ موضوعی که گزارش چندان شفاف به آن نمی‌پردازد.

 فاصله شعار تا عمل

میلیون‌ها نفر درغزه، یمن، سودان، افغانستان و حتی در ایالات متحده یا اروپا با ناامنی غذایی مواجه‌اند و این تبدیل گزارش به اقدام واقعی همچنان پرسش‌برانگیز است.

مقاومت سیاسی و اقتصادی

 دولت‌ها و غول‌های صنایع غذایی در برابر تغییرات ساختاری مقاومت خواهند کرد.

وضعیت جهانی؛ تصویر کلی

ا وضعیت قاره‌ها را  در این راستا می توان این گونه ترسیم نمود :

آفریقا/ کانون شکنندگی جهانی با بحران قحطی، جنگ و تغییر اقلیم.

آسیا/ رشد سریع جمعیت، نابرابری غذایی و فشار بر منابع طبیعی.

اروپا/ نظام نسبتاً پایدار اما وابسته به انرژی و آسیب‌پذیر در برابر بحران‌های اقلیمی.

ایالات متحده/ تولید انبوه اما تهدید جدی محیط‌زیستی و نابرابری داخلی.

اقیانوسیه/جزایر کوچک در معرض تهدید مستقیم تغییر سطح دریا و اقلیم.

اهمیت گزارش برای ایران و منطقه

خاورمیانه یکی از شکننده‌ترین مناطق جهان در حوزه غذاست:

ناترازی آب: ایران و کشورهای منطقه با تنش آبی شدید مواجه‌اند که با رعایت الگوی مصرف و مدیریت بهینه با یک بسیج  مسؤولانه در کشورمان قابل حل می باشد

وابستگی غذایی: بخش مهمی از غلات و خوراک دام وارداتی است که با رعایت الگوی کشت و استفاده از ضایعات می توان از حجم واردات و خروج ارز جلوگیری نمود.

پتانسیل بومی: دانش کشاورزی سنتی، تنوع اقلیمی و ظرفیت پرورش انواع آبزیان از فرصت‌های بزرگ منطقه‌ای است.

لزوم تعاونی‌ها: احیای نقش تعاونی‌های روستایی و عشایری می‌تواند تاب‌آوری ملی را تقویت کند.

آینده‌نگری جهانی

سناریوهای آینده بر دو مسیر استوارند:

 سناریوی خوش‌بینانه
 گزارش رم سرآغاز یک «پیمان جهانی غذای پایدار» شود، با الزام حقوقی برای دولت‌ها و شرکت‌ها.
سناریوی بدبینانه
 گزارش به سرنوشت بسیاری از اسناد مشابه دچار شود و صرفاً به ادبیات توسعه بیفزاید، بدون تغییر محسوس در زندگی مردم و جامعه هدف.

کلید موفقیت در اراده سیاسی ، سرمایه‌گذاری عادلانه و مشارکت واقعی جوامع محلی است.

سخن ادامه دار ...

رونمایی از گزارش «ساخت نظام‌های غذایی تاب‌آور» در رم، لحظه‌ای تاریخی است. اما این لحظه می‌تواند دو معنا داشته باشد :

اگر دولت‌ها و نهادهای بین‌المللی اقدام واقعی کنند، این گزارش به آغاز انقلاب دوم سبز جهانی تبدیل خواهد شد.

اگر اقدام عملی صورت نگیرد، این گزارش تنها یک «آزمون بزرگ شکست‌خورده» برای سازمان ملل متحد در زمینه حق غذا خواهد بود.

انتخاب با جامعه جهانی است. آینده زمین و نسل‌های بعد، به تصمیم امروز ما بستگی دارد.

افسون یک نگاه و دیدگاه

«گزارش رم ؛ آغاز انقلاب دوم سبز جهانی یا آزمون بزرگ سازمان ملل در حق بر غذا؟» نه‌تنها یک سند بین‌المللی بلکه آیینه‌ای است که نشان می‌دهد غذا همچنان میدان جدال سیاست و قدرت است یا می‌تواند به حق بنیادین همه انسان‌ها بدل شود؟!!!»./۷۴۰

            علیرضا کیهان‌پور

منابع (APA Style):

HLPE-FSN. (2025). Building resilient food systems. Committee on World Food Security (CFS), FAO, Rome.

FAO. (2023). The state of food security and nutrition in the world 2023 (SOFI Report). Rome: Food and Agriculture Organization of the United Nations.

Rockström, J., Steffen, W., Noone, K., Persson, Å., Chapin, F. S., Lambin, E., ... & Foley, J. (2021). Planetary boundaries: Guiding human development on a changing planet. Science, 347(6223), 1259855. https://doi.org/10.1126/science.1259855

IPES-Food. (2020). COVID-19 and the crisis in food systems: Symptoms, causes, and potential solutions. International Panel of Experts on Sustainable Food Systems. Retrieved from https://ipes-food.org

United Nations Human Rights Council. (2022). Report of the Special Rapporteur on the right to food. Geneva: United Nations.