دکترافشین پرتو ؛  چراغ روشن در دل امواج  دریای خزر فراسوی فانوس های دریایی

نگاهی به نقش زنده یاد "استاد   پرتو" در تاریخ‌نگاری صنعت صید و ماهیگیری دریای خزر

 مردی از دل تاریخ و دریا

فاخته- در تاریخ‌نگاری ایران معاصر، نام‌هایی وجود دارند که بی‌صدا اما عمیق اثر می‌گذارند. یکی از این نام‌ها، دکتر افشین پرتو (۱۳۹۴- ۱۳۲۸) است؛ مورخ، نویسنده و پژوهشگری که هم به‌لحاظ دقت علمی و هم به‌سبب منش فرهنگی‌اش، در میان اهل قلم به‌عنوان چهره‌ای نجیب و مؤمن به حقیقت تاریخ شناخته می‌شود.
پرتو در سال ۱۳۲۸  در شهر مقدس مشهد زاده شد؛ اما بخش بزرگی از عمر علمی خود را در گیلان گذراند، جایی که تاریخ، دریا و معیشت مردمانش درهم تنیده است. او با نگاهی مورخانه به اسناد و روایت‌های بومی، کوشید چهره‌ای روشن از گذشته‌ی "صنعت صید و ماهیگیری در دریای خزر" ترسیم کند؛ حوزه‌ای که تا پیش از کارهای وی ، کمتر کسی بدان توجهی نظام‌مند نشان داده بود.

از کلاس درس تا ساحل صید

افشین پرتو، تحصیلات دانشگاهی خود را در رشته‌ی تاریخ و سپس در مقاطع عالی تا دکترای خارج از کشور در حوزه‌ی تاریخ ایران معاصر ادامه داد. اما برخلاف بسیاری از هم‌نسلانش که مسیر دانشگاهی را محدود به نظریه و کتابخانه کردند، پرتو به میدان رفت. او تاریخ را از لای سندها بیرون کشید و به صحنه‌ی زندگی مردم برد.

در دهه‌های ۱۳۶۰ و ۱۳۷۰، پرتو در چند پروژه پژوهشی مرتبط با اقتصاد شمال ایران، صنایع سنتی ساحلی و تحولات اجتماعی در گیلان حضور داشت. از دل همین مطالعات، توجهش به حوزه‌ای جلب شد که در آن زمان، حتی میان دانشگاهیان نیز ناشناخته مانده بود:
صنعت صید و ماهیگیری، به‌ویژه در بستر تاریخی دریای خزر.

او در این مطالعات نه از دریچه اقتصاد صرف، بلکه از زاویه فرهنگ و تاریخ اجتماعی به این حوزه نگریست. به باور او، صید در خزر نه فقط یک فعالیت اقتصادی، بلکه نوعی حافظه جمعی و هویت فرهنگی برای مردم شمال ایران بود.

 تاریخِ صید؛ از تورهای دستبافت تا اسناد رسمی

افشین پرتو در آثار خود با دقتی مثال‌زدنی، مسیر تاریخی تحول ابزار و مناسبات صیادی در خزر را بررسی کرده است. وی با استفاده از اسناد آرشیوی دوره قاجار و پهلوی، و با استناد به خاطرات محلی و سفرنامه‌های کمتر دیده‌شده، توانست تصویری دقیق از ساختار اجتماعی و اقتصادی جوامع صیاد ارائه دهد.

پرتو در تحلیل‌هایش نشان داد که چگونه از اواخر قرن نوزدهم میلادی، تحول در ابزار صید، مالکیت سواحل، و شکل‌گیری شرکت‌های بزرگ ماهیگیری به‌تدریج چهره‌ی خزر را تغییر داد.
او این تحولات را در قالب سه دوره تاریخی طبقه‌بندی می‌کرد:

دوره سنتی (تا اواخر قاجار): صید بر پایه تعاون محلی، ابزارهای ابتدایی و دانش بومی.

دوره انتقال (اواخر قاجار تا میانه پهلوی اول): ورود فناوری‌های جدید و شکل‌گیری انحصارهای اولیه در سواحل.

دوره صنعتی‌شدن صید (از دهه ۱۳۳۰ به بعد): گسترش ناوگان موتوری و تغییر ساختار مالکیت منابع.

در هیچ‌یک از تحلیل‌هایش، پرتو رویکردی سیاسی نداشت. او هرگز به داوری درباره‌ی دولت‌ها یا نیروهای خارجی نپرداخت، بلکه تمرکز خود را بر مردم و زندگی آنان گذاشت؛ بر دستانی که تور می‌انداختند، نه بر سیاست‌هایی که از بالا صادر می‌شدند.

 تاریخ اجتماعی دریا ؛ از نگاه مردم‌شناختی تا روایت‌های محلی

یکی از ویژگی‌های برجسته‌ی پژوهش‌های افشین پرتو، ترکیب روش تاریخی با مطالعه‌ی مردم‌شناسی بود. او به‌جای تکرار روایت‌های رسمی، سراغ صیادان، سالمندان ساحل‌نشین و بازماندگان نسل‌های قدیم رفت. در مصاحبه‌هایی که با آنان داشت، مجموعه‌ای از روایت‌های شفاهی گرد آورد که امروزه منبعی بی‌نظیر برای شناخت فرهنگ ساحلی شمال ایران به‌شمار می‌رود.

در نگاه پرتو، صید فقط منبع غذا نبود؛ بلکه شکل خاصی از نظم اجتماعی، عدالت بومی و همیاری اقتصادی را بازنمایی می‌کرد. او در یادداشت‌هایش نوشته بود:

«ماهیگیری در خزر، بیش از آن‌که در تورها باشد، در ذهن و حافظه‌ی مردم جریان دارد.»

پرتو معتقد بود که حذف این حافظه از برنامه‌های توسعه و نوسازی، یکی از خطاهای تاریخی در مدیریت منابع دریایی ایران است. او بارها هشدار داد که اگر فرهنگ صیادان و تجربه‌ی نسل‌های پیشین ثبت و حفظ نشود، نه تنها تاریخ، بلکه خود دریا نیز بی‌صدا خواهد مرد.

 تأثیر اندیشه‌های پرتو در تاریخ‌نگاری معاصر

دکتر پرتو در میان مورخان معاصر، چهره‌ای مستقل و فروتن بود.
روش او در تاریخ‌نگاری بر سه اصل استوار بود:

وفاداری به سند و شواهد عینی

پرهیز از قضاوت‌های سیاسی یا جانبدارانه

ارج نهادن به روایت‌های محلی و تجربه مردمان عادی

این رویکرد سبب شد تا آثارش به الگویی برای تاریخ‌نگاری اجتماعی بدل شود. بسیاری از پژوهشگران جوان‌تر در گیلان، مازندران و گلستان از سبک او الهام گرفتند و کوشیدند در پژوهش‌های خود، ردپای مردم را در تحلیل‌های تاریخی حفظ کنند.

پرتو، با وجود محدودیت امکانات و کم‌توجهی نهادهای رسمی، به کار خود ادامه داد. او تا واپسین سال‌های عمرش بر این باور بود که صید و ماهیگیری در خزر، بخشی از شناسنامه تمدن ایرانی است و تاریخ‌نگاری آن باید به دست پژوهشگران بومی و مستقل انجام شود.

 میراث علمی و ماندگاری نام پرتو

در سال ۱۳۹۴، خبر درگذشت دکتر افشین پرتو بر اثر ایست قلبی، جامعه‌ی علمی و فرهنگی ایران را اندوهگین کرد. او در مشهد دیده به جهان گشود و در پایان عمر، در شهر زیبای لاهیجان  آرام گرفت؛ اما میراث علمی‌اش بر سواحل خزر ماندگار شد.
نام وی امروز در دانشگاه‌ها و محافل فرهنگی شمال کشور، به‌عنوان پیشگام تاریخ اجتماعی دریا یاد می‌شود.

دستاورد پرتو تنها در کتاب‌ها و مقالاتش خلاصه نمی‌شود؛ بلکه در تغییر زاویه نگاه پژوهشگران جوان به موضوعات «غیرمرکزی» است. او نشان داد که می‌توان تاریخ را از چشم مردمان گمنام نوشت، از تورهای پاره، قایق‌های چوبی و زمزمه‌های ساحلی.

 نگاه آینده ؛ ضرورت بازخوانی کار پرتو

امروز که مسأله‌ی پایداری منابع دریایی و بازسازی فرهنگ صیادی، دوباره به دغدغه‌ی ملی بدل شده، بازخوانی آثار افشین پرتو ضرورتی دوچندان یافته است.
در روزگاری که نگاه‌ها بیش از حد فناورانه و اقتصادی شده‌اند، بازگشت به تاریخ اجتماعی صید در خزر می‌تواند به ما یادآوری کند که هیچ توسعه‌ای بدون توجه به حافظه تاریخی مردم ممکن نیست.

پرتو در یکی از نوشته‌هایش می‌گوید:

«تاریخ را نه برای موزه‌ها، بلکه برای آینده می‌نویسم؛ آینده‌ای که اگر دریا را فراموش کند، خودش را از یاد خواهد برد.»

نتیجه‌گیری : پرتو در افق دریا

افشین پرتو را باید مورخ دریا و مردم دانست. او نه در جست‌وجوی قدرت بود، نه در سودای سیاست؛ بلکه در پی حقیقتی بود که در دل امواج نهفته است. آثارش سندی است بر اینکه تاریخ‌نگاری، اگر به مردم تکیه کند، جاودانه می‌شود.

او به ما آموخت که هر تور، هر قایق و هر اسکله‌ی فرسوده، بخشی از حافظه ملی ماست.
در روزگاری که بسیاری از سواحل به سکوت فرو رفته‌اند، صدای آرام و مستدل او هنوز در بادهای خزر شنیده می‌شود :

تاریخ فرزندان ساحل در تک تک سلول های بدن آنان به امواج خزر پیوند زده شده است.../ ۷۸۲
             

علیرضا کیهان‌پور 

منابع و مآخذ پیشنهادی (نمونه):

یادداشت‌های پراکنده دکتر افشین پرتو، آرشیو خصوصی گیلان.

مقالات منتشرشده در نشریات تاریخ اجتماعی شمال ایران (دهه ۱۳۷۰–۱۳۹۰).

گفتگوهای شفاهی با پژوهشگران محلی و صیادان پیشکسوت.

سفرنامه‌های دوره قاجار درباره خزر و بندر انزلی.

منابع آرشیوی مربوط به اقتصاد سواحل شمال ایران.
کیهان پور، علیرضا(۱۳۹۶)؛ تاریخ ۱۰۰ ساله اخیر صید و ماهیگیری ایران(پاورقی) نشریات مختلف در دسترس