قنات سرمایه ملی برای عبور از خشکسالی و سیراب شدن دام و گیاه

فاخته- قنات راهکاری است که سال‌ها در دل کویر توسط پیشینیان ما احداث و به کارگرفته شده است و از آن به ویژه در سال‌های خشکسالی نتیجه گرفته‌اند. می‌گویند آب الفبای آبادانی است و پاسداشت حرمت و مصرف آب در کشور ما ایران که در مجموع کشوری گرم و خشک است و به راحتی در تابستان‌هایش حجم زیادی آب‌های سطحی تبخیر می شوند، نیاز به مدیریت، برنامه‌ریزی، بهره‌وری و صرفه‌جویی بهینه دارد.

مشکل در واقع از زمانی که ایرانیان به دانش تولید «بتن» دست یافتند و به منظور انتقال آب از کانال‌های روباز استفاده کردند، آغاز شد. به‌علاوه در این راستا با احداث 152 سد، آب‌های قابل توجهی را در پشت‌ آن‌ها محصور کرده‌ایم و عملاً آن را در معرض شرایط اقلیمی گرم و خشک قرار می‌دهیم تا دست نوازش خورشید آن‌ها را تبخیر کند!.

حال آنچه از تبخیر آب‌های قابل استحصال در ایران است، میزانی قابل توجه است. صحبت از 300 میلیارد متر مکعب تبخیر سالانه است (یعنی 70 درصد آبی که به کشور وارد می‌شود) .

مدتی قبل رئیس بخش تحقیقات اقتصادی - اجتماعی و ترویج مرکز تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی استان فارس در گفت‌وگو با خبرگزاری‌ها، تأکید می‌کند که" میزان بارندگی در کشور ما کمتر از یک سوم متوسط بارندگی جهان است و متأسفانه متوسط تبخیر سالانه آب در ایران نیز سه ‌برابر متوسط تبخیر جهانی است."

این در حالی است که طبق آمارها، متوسط میزان بارندگی سالانه جهان حدود 850 میلیمتر و این مقدار در ایران با 250 میلیمتر و چیزی کمتر از یک سوم متوسط میزان بارندگی سالانه جهان است.

علاوه بر این ما در ایران بدون توجه به شرایط اقلیمی و بدون تکیه بر برنامه‌های  راهبردی (استراتژیک) در حوزه آب، اقدام به حفر چاه نموده‌ایم. این اقدام در حالی صورت گرفته است که از سفره‌های آب زیرزمینی که به «ذخیره‌سازی احتیاطی ملل» یاد می‌شود، عملاً این فرصت را در معرض بی‌برنامگی قرار داده‌ایم. براساس آمار در سال63 و 64 مجموع چاه‌های حفر شده در ایران 164 هزار حلقه چاه بود که با 24 میلیارد متر مکعب برداشت سالانه و در دهه اخیر این رقم به 760 هزار حلقه چاه با 48 میلیارد متر مکعب برداشت رسیده است. در روزگاران قدیم بزرگ‌ترین منبع آب مورد نیاز ایرانیان چاه‌هایی بود که زنجیروار در امتداد هم قنات را ایجاد کرده بودند و سابقه استفاده از قنات در ایران به دوران هخامنشیان برمی‌گردد و عمق‌ترین قنات ایران به نام «قصبه» درگناباد قرار دارد که عمق آن به 300 متر می‌رسد. «ابراهیم‌آباد» اراک قدیمی‌ترین قنات ایران را در خود جای داده است و پر آب ‌ترین قنات ایران در «اکبرآباد» فسا در کنار رودخانه قرار دارد.

"گری لویس"هماهنگ کننده مقیم‌ سازمان ملل متحد در مقاله‌ای عنوان کرده، سفره‌های زیرزمینی بیش از 60درصد تمامی آب مصرف ایران را تأمین می‌کنند. قنات‌ها 10 درصد یا یک ششم از این مقدار را تشکیل می‌دهند، از سوی دیگر طول مجموع شبکه بیش از 32 هزار قنات باستانی ایران رقم حیرت‌آور 400 هزار کیلومتر است، معادل هشت برابر خط استوای کره‌زمین و بر این اساس، اهمیت بالقوه قنات‌ها در زمینه کمک به حل چالش‌های مربوط به امنیت آب در ایران غیرقابل انکار است.

بادر نظر گرفتن معایب و محاسن احداث، مرمت و بازسازی قنوات در ایران، به نظر می‌رسد قنات راهکاری مناسب برای عبور از خشکسالی به ویژه درمناطق خشک وکویری است، قنات از "مادر چاه‌" و در زمین‌هایی با شیب مناسب، میله چاه (دسترسی به کانال قنات جهت لایروبی، مرمت و همچنین تهویه هوا)، کانال قنات (مسیر عبور آب قنات)، مظهر قنات و جمع‌آوری و توزیع آب در همجواری سنگ بستر تشکیل شده که از قنات های قابل استفاده و موجود در این شرایط می توان استفاده بهینه نمود.

علاوه بر قنات برخی از کارشناسان معتقدند که ایران نیز می‌توانند همانند سایر کشورهای خشکسال درگیر با خشکسالی به روش آب مجازی (آب مورد نیاز برای تولید حجم مشخصی از یک محصول) برای تأمین کشاورزی روی آورد. در این روش که در حال حاضر در دنیا برای مقابله با بحران آب و کاهش مصرف آب در بخش کشاورزی مورداستفاده قرار گرفته، منبع آبی صرف تولید محصولی می شود که از نظر اقتصادی درآمد بیشتری را به همراه دارد و کمبود محصولات دیگر با برنامه‌ریزی از طریق واردات تأمین می‌شود.

با تکیه بر داشته‌ها و سرمایه‌هایمان در عرصه آبی کشور مانند قنوات، استفاده از آب مجازی و بهره‌وری همراه با برنامه‌ریزی و مدیریت منابع آبی مانند سدها، چاه‌ها، رودخانه‌ها، می‌توان با رعایت اصول صرفه‌جویی با استفاده از آموزه‌های دینی در باب اسراف از آموزش همگانی با استفاده بیشتر از رسانه‌های ارتباط جمعی و

به‌ویژه فضای آنلاین، مطبوعات، صدا و سیما و سایر دستگاه‌های اطلاع‌رسانی از این سرمایه گرانقدر و با ارزش یعنی مایه حیات حفاظت نمود و این میراث گران بها را به نسل‌های آینده به امانت سپرد.

«به یاد داشته باشیم  این سازه‌های آبی یعنی قنات‌ها که از گذشتگان به ما به ارث رسیده نیازمند توجه، حفاظت و نگهبانی است آن‌ها را  رها  نکنیم و به ‌عنوان یک ابزار مانا که می‌تواند در این شرایط یاری‌رسان همه ما باشد، با نگاهی نو و تعهدی والا از آن‌ها استفاده بهینه‌تری نماییم و به بیان دیگر"قنوات" راهکاری مناسب برای عبور از خشکسالی و رفع تشنگی  انسان ،دام سنگین و سبک، طیور و گیاه است  و "تخصیص بودجه عملیاتی  مناسب" برای لایروبی و پاکسازی قنوات رمز عبور و کلید واژه گذشتن از دوران "خشکسالی" با اتکا به این "ثروت ملی" و میراث کهن است که از پیشینیان و نیاکان  خوش قریحه و دوراندیش صفت کشور به همه ما به ارث رسیده است.»

علیرضا کیهان پور