راز تکاملی قاعدگی؛ چرا فقط برخی حیوانات خون‌ریزی دوره‌ای دارند؟

فاخته- چرخه قاعدگی نقش اساسی در تولیدمثل انسان دارد. بااین‌حال، بیشتر حیوانات قاعدگی را تجربه نمی‌کنند. بنابراین، کدام‌یک از گونه‌های دیگر دوره قاعدگی دارند و مزیت تکاملی خونریزی دوره‌ای چیست؟

به‌گفته‌ی دینا امرا، زیست‌شناس تکاملی در موسسه پژوهش‌های پیری باک (Buck) در کالیفرنیا، پژوهشگران حدود ۱۵ گونه پستاندار را شناسایی کرده‌اند که چرخه قاعدگی دارند. بیشتر این گونه‌ها ازجمله شامپانزه‌ها، نزدیک‌ترین خویشاوندان زنده ما و همچنین بونوبوها،‌ در گروه نخستی‌سانان قرار دارند.

دانشمندان همچنین چرخه‌های قاعدگی را در گونه‌های معدودی از خفاش‌ها، حشره‌خوار فیلی و اخیرا در موش‌های خاردار کشف کرده‌اند.‌ به‌گفته‌ی امرا، ازآنجا که حیوانات مذکور ارتباط نزدیکی با هم ندارند، این خصوصیت احتمالا به شکل همگرا تکامل پیدا کرده است، بدین معنا که باید مزیتی تکاملی برای قاعدگی داشته باشد.

فراتر از جانوران یادشده، حیوانات دیگری نیز وجود دارند که به‌طور دوره‌ای ازطریق اندام‌های تولیدمثلی خود خون‌ریزی می‌کنند. صاحبان سگ‌های عقیم‌نشده ممکن است با تجربه‌ی ناخوشایند مشاهده‌ی خون روی مبل مورد علاقه خود آشنا باشند که نشان می‌دهد حیوان خانگی آن‌ها فحل شده است؛ گرچه منشا خون‌ریزی در سگ‌ها با خون‌ریزی قاعدگی فرق دارد.

چرا حتی پیش از بارداری، رحم انسان خود را برای باردار شدن آماده می‌کند؟
در حیواناتی که در طول دوره فحلی خون‌ریزی می‌کنند، افزایش هورمون استروژن در حالی که حیوان آماده باروری است، موجب می‌شود عروق خونی درون واژن گشاد شوند. این امر موجب نشت مقداری خون از عروق خونی و خارج‌شدن آن از بدن می‌شود. در حیوانات دارای چرخه قاعدگی، خون‌ریزی دراثر وجود استروژن و هورمون دیگری به نام پروژسترون رخ می‌دهد. هورمون‌های دیگری نیز در بلوغ و رهاسازی تخمک در نزدیکی قاعدگی نقش دارند.

موش خاردار گونه‌ای است که اخیرا مشخص شده دوره قاعدگی را تجربه می‌کند.

پروژسترون هورمونی است که برای حفظ بارداری لازم است و در حیوانات برخوردار از دوره قاعدگی، قبل از بارداری حیوان شروع به افزایش می‌کند. قبل از اینکه این افزایش اتفاق بیفتد، افزایش استروژن باعث ضخیم‌شدن پوشش رحم و ایجاد عروق خونی جدید می‌شود. سپس وقتی تخمک آزاد می‌شود، با کاهش استروژن، پروژسترون شروع به افزایش می‌کند.

اگر بارداری اتفاق نیفتد، سطح پروژسترون در ماده‌ها کاهش پیدا می‌کند و بافت‌ها و رگ‌های خونی تازه تشکیل‌شده به شکل خون‌ریزی دوران قاعدگی دفع می‌شوند. در حیواناتی که دوره قاعدگی ندارند، سطح پروژسترون فقط پس از باردار شدن ماده‌ها افزایش پیدا می‌کند. از دیدگاه امرا، این تفاوت از منظر تکاملی جالب است. او می‌گوید سوالی که در اینجا وجود دارد این است که چرا حتی پیش از بارداری، رحم ما خود را برای باردار شدن آماده می‌کند؟

کسی با اطمینان پاسخ را نمی‌داند. اما بنا به استدلال امرا، جواب می‌تواند به این واقعیت مربوط باشد که حیواناتی که دوره قاعدگی دارند، فرزندان کمی به دنیا می‌آورند. انسان‌ها، نخستی‌ها، خفاش‌ها و حشره‌خوار فیلی هر بار معمولا یک فرزند به دنیا می‌آورند، درحالی‌که موش‌های خاردار یک تا چهار توله به دنیا می‌آورند که نسبت به بیشتر گونه‌های موش کمتر است.

حیوانات دارای دوره قاعدگی نسبت به حیواناتی که دوره قاعدگی ندارند، دوره بارداری طولانی‌تری نیز دارند. برای مثال، طول دوره موش‌های خاردار تقریبا دو برابر دوره بارداری موش‌های دیگر است. از آنجایی که این حیوانات زمان و انرژی زیادی را صرف فرزندان بسیار کمی می‌کنند، مهم است که فرزندان آن‌ها زنده بمانند.

پژوهشگران دریافته‌اند که وقتی پوشش رحم برای باردار شدن تغییرشکل می‌دهد، می‌تواند آثار شیمیایی آزادشده توسط رویان را تشخیص دهد و بسته به نوع سیگنال‌ها، این امر شانس لانه‌گزینی موفق را افزایش یا کاهش می‌دهد. این سیگنال‌های شیمیایی جنبه‌هایی از زنده‌ماندن رویان را منعکس می‌کنند. مرحله‌ی تضمین کیفیت در همه پستانداران رخ می‌دهد، اما در حیوانات دارای دوره قاعدگی که پوشش آن‌ها از قبل ساخته می‌شود، خیلی زودتر اتفاق می‌افتد. امرا توضیح می‌دهد: «وقتی ماده‌ها در موقعیتی سرمایه‌گذاری زیادی می‌کنند، انتظار دارید سیستم‌هایی برای غربالگری زودهنگام دربرابر فرزندانی که شانس بقای کمتری دارند، تکامل پیدا کند.»

رابرت مارتین، زیست‌شناس تکاملی فکر می‌کند قاعدگی ممکن است در ماندن اسپرم در بدن ماده‌ها نیز نقش داشته باشد. برای مثال، خفاش‌های ماده پس از جفت‌گیری می‌توانند اسپرم را تا ۲۰۰ روز در دستگاه تولیدمثلی خود ذخیره کنند. همچنین نشان داده شده است که اسپرم‌ها تا ۹ روز می‌توانند در دستگاه تناسلی زنان بمانند.

به‌گفته‌ی مارتین، گرچه وقتی اسپرم‌ها به مدت طولانی می‌مانند، کم‌کم تخریب می‌شوند و این امر می‌تواند در صورت بارور کردن تخمک، مشکلات کروموزومی را به همراه داشته باشد. او بر این باور است که ریزش پوشش رحم به حیوانات این امکان را می‌دهد که اسپرم‌های قدیمی را دفع کنند و فضایی برای اسپرم‌های جدید و قوی‌تر فراهم کنند.

تئوری‌های دیگری در مورد اینکه چرا قاعدگی اتفاق می‌افتد، وجود دارد که کاملا ثابت نشده است و برای کشف علت این امر باید پژوهش‌های بیشتری انجام شود.

منبع: زومیت