آنتی‌بیوتیک از سفره مردم حذف می‌شود

به گزارش فاخته به نقل از فارس؛ یکی از چالش‌های مهم صنعت مرغداری کشور، تولید مرغی با بازدهی اقتصادی بالا و مصرف خوراک کمتر است. پروژه‌ای برای اصلاح ژنتیکی مرغ لاین در جریان است که با هدف افزایش بهره‌وری و کاهش وابستگی به نمونه‌های خارجی دنبال می‌شود. این طرح بخشی از تلاش‌های گسترده‌تر برای به‌کارگیری فناوری‌های نوین در حوزه کشاورزی و زیست‌فناوری است.

برای آشنایی با وضعیت مرغ لاین در کشور و مباحث مهم حوزه زیست فناوری با مصطفی قانعی دبیر ستاد زیست‌فناوری، سلامت و فناوری‌های پزشکی گفت‌وگو کرده‌ایم که در ادامه مطلب می‌خوانید.

مرغ لاین ایرانی؛ گامی از اثبات فناوری تا امنیت غذایی

فارس: آقای دکتر در ارتباط با مرغ لاین توضیحی بفرمایید که چیست؟ و اینکه با توجه به اینکه یک خط از مجموعه مرغ لاین آرین در اختیار معاونت علمی قرار گرفته تا با رویکرد دانش بنیان فرایند اصلاح نژاد جوجه را انجام بده، چه اقداماتی در این مورد انجام شده و آیا نتایج قابل قبولی هم رسیدید یا خیر؟

قانعی: این مرغ قابلیت اینکه برای ایران و مردم و تجار و تولیدکننده، مرغ به‌صرفه‌ای باشد، نیست زیرا زمانی که ما کار تحقیق و توسعه روی این مرغ را رها کردیم، رقبای بین‌المللی کاری کردند که اقتصادی‌ترین مرغ را درست کردند اما تمام متخصصین ژنتیک ما که روی نژاد و خوراک کار می‌کردند همه بیکار بودند و هیچ کاری به این نداشتند.

یکی از اقدامات کلیدی معاونت علمی این بود که دانشمندان حوزه زیست‌فناوری را گرد هم آورد و در منطقه بابل‌کنار پیشنهاد داد که یک مزرعه کوچک در اختیار ما قرار دهید تا اثبات فناوری را انجام دهیم. منظور این بود که فناوری‌های زیستی را به میدان عمل بیاوریم و از طریق آن‌ها بهره‌وری را افزایش دهیم؛ برای مثال، نسبت تبدیل خوراک به گوشت را ارتقا دهیم و این همان معنای زیست‌فناوری است. ما مستقیماً وارد تولید مرغ نشدیم؛ بلکه وارد ژنتیک آن شدیم. در حوزه تلاقی ژنتیکی میان نژادها ورود کردیم تا به یک خروجی برسیم که از نظر عملکردی و اقتصادی در سطح جهانی قابل رقابت باشد.

این رویکرد را معاونت علمی پذیرفت و پشتیبانی کرد؛ به‌طوری‌که امروز هر روز آمارهای تازه ارائه می‌شود. چندین شرکت دانش‌بنیان وارد همان مزرعه شده‌اند، نه جای دیگر. آنجا مشغول بررسی و توسعه روش‌های کنترل الکترونیکی، پایش وزن و سنجش شاخص‌های تولید هستند که همگی با بهره‌گیری از فناوری‌های پیشرفته و در قالب  تست و آزمون میدانی انجام می‌شود. جای این‌ها زمانی باز می‌شود که معاونت علمی بستری برای تحقیق و توسعه فراهم کند؛ حتی هزینه آن را نیز از محل اعتبارات خود تأمین کرده تا بتوانیم رقابت‌پذیری کشور را در این حوزه بازیابی کنیم و به سطح بین‌المللی برسانیم. این، دقیقاً همان نقشی است که ما در این مسیر ایفا کرده‌ایم.

نتایج به‌دست‌آمده تاکنون امیدبخش بوده‌اند. اقداماتی که انجام شده، توانسته‌اند ضریب تبدیل را به‌طور قابل‌توجهی بهبود دهند. البته هنوز در سطحی نیستیم که بتوانیم با نمونه‌های بین‌المللی رقابت کنیم، اما تاکنون دو دستاورد مهم داشته‌ایم؛ نخست، این اقدامات باعث انگیزه و امید در میان محققان شده‌ است. آن‌ها اکنون احساس می‌کنند می‌توانند در فضای واقعی اثرگذار باشند و نتیجه کار خود را ببینند. دوم اینکه این اقدامات یک لایه امنیتی برای کشور ایجاد کرده‌اند. به این معنا که در صورت اعمال تحریم‌ها، ما دیگر آسیب‌پذیر نخواهیم بود، چرا که توانایی جایگزینی فناوری‌ها را در داخل کشور پیدا کرده‌ایم.

آینده مرغ لاین در دستان دانش‌بنیان‌ها

در حال حاضر، حدود پنج شرکت دانش‌بنیان در این حوزه فعال هستند و روی پروژه‌های کلیدی کار می‌کنند. هدف ما این است که اثبات فناوری انجام دهیم؛ یعنی فناوری‌ها را در همین مزرعه یا فضای آزمایشگاهی به سطحی برسانیم که نتایج آن ملموس و پایدار باشد. به‌طوری که صاحب فناوری یا متولی امر بتواند آن را به‌طور کامل در اختیار بگیرد و تقاضا برای آن در سطح ملی ایجاد شود. اینجا دقیقاً جایگاه و نقش معاونت علمی مشخص می‌شود: خلق فناوری و اثبات کارآمدی آن. اما توسعه صنعتی و تولید انبوه، در حوزه وظایف ما قرار نمی‌گیرد؛ این بخش باید توسط نهادها و بازیگران دیگر پیگیری و اجرایی شود.

کاهش ۹۰ درصدی ارزبری انسولین با مشارکت دانش‌بنیان‌ها در یک مدل همکاری سه‌جانبه

قانعی: بخشی از مأموریت ما، پرداختن به فناوری‌های نوظهور و آینده‌دار است؛ اما برای آنکه نقش فناوری در بهبود شاخص‌های اقتصادی برای سازمان برنامه و بودجه ملموس باشد، تصمیم گرفتیم در حوزه‌ای ورود کنیم که بیشترین میزان ارزبری را در بخش سلامت دارد. در این میان، دو محصول به‌عنوان اولویت انتخاب شدند: فرآورده‌های پلاسمایی و انسولین. گفتیم این دو حوزه، سهم معاونت علمی و صندوق نوآوری و شکوفایی تعیین شوند.

در نخستین گام، صندوق نوآوری و شکوفایی اقدام به اعلام فراخوان برای این دو موضوع کرد. نکته قابل توجه، مشارکت مستقیم سازمان برنامه در این فرایند بود. دفتر تحقیقات این سازمان اعلام کرد که بودجه مشخصی را به صندوق اختصاص خواهد داد، مشروط بر آنکه طی دو سال آینده، میزان ارزبری کشور در این دو حوزه به‌طور محسوسی کاهش یابد. این تخصیص منابع به‌سرعت انجام شد. پیش از این نیز سازمان برنامه اعتبارات مشابهی تخصیص می‌داد اما موضوعات، کلی و پراکنده بودند. این بار موضوع مشخص بود و فرایند طی چند ماه به اجرا درآمد. شرکت‌های مختلف در فراخوان شرکت کردند، مورد ارزیابی قرار گرفتند و به آن‌ها امتیاز داده شد. نهایتاً شرکت‌هایی که توانایی رسیدن به هدف در بازه دو ساله را داشتند، مورد حمایت قرار گرفتند.

بنابراین قرارداد تولید انسولین توسط صندوق نوآوری منعقد شد، معاونت علمی تعیین موضوع و راهبری پروژه را بر عهده داشته و صندوق نوآوری وظیفه حمایت مالی را ایفا کرده است. شرکت منتخب نیز متعهد شده است که طی دو سال، ۹۰ درصد از ارزبری این حوزه را کاهش دهد. برای درک بهتر، اگر پیش‌تر ارزبری انسولین ۵۰ واحد ارزی بوده، قرار است به ۵ واحد برسد، یا از ۳۰۰ به ۳۰ کاهش یابد.

ورود سازمان برنامه به این طرح، ناشی از آن بود که در صورت کاهش واردات، به‌جای پرداخت دلار و یارانه سنگین به وزارت بهداشت، این ارز می‌تواند در بازار آزاد به فروش برسد و به‌نوعی برای کشور درآمدزایی شود. به این ترتیب، هم سازمان برنامه از نظر اقتصادی منتفع می‌شود، هم وزارت بهداشت به امنیت تأمین دارو دست می‌یابد، و هم شرکت‌های دانش‌بنیان می‌توانند نقش‌آفرینی مؤثری در تولید داخلی، اشتغال‌زایی و استقلال فناوری ایفا کنند. این رویکرد، یک مدل عملیاتی موفق محسوب می‌شود و قابلیت تعمیم به سایر حوزه‌ها را نیز دارد. البته باید توجه داشت که انسولینی که در این پروژه تولید خواهد شد، از نوع ساده نیست؛ بلکه یک نوع پیشرفته و دارای تقاضای بالا در سطح جهانی است.

تشخیص هوشمند سرطان در ۳ ثانیه

فارس: شما قبلا از برنامه ریزی برای اجرای طرح تشخیص هوشمند سرطان در کشور خبر داده بودید. آیا این طرح اجرایی شده و زمانبندی آن به چه شکل است؟

قانعی: در دوره گذشته، توافقی میان ما و سازمان بیمه سلامت منعقد شد تا با استفاده از فناوری هوش مصنوعی، دو نوع از سرطان‌های بدن مورد بررسی و حل مسئله قرار گیرد. نقطه آغاز این طرح، تصویربرداری ماموگرافی بود؛ جایی که بیماران برای تفسیر تصویر باید مدت زیادی منتظر حضور رادیولوژیست می‌ماندند. علاوه بر آن اختلاف‌نظرهایی نیز میان رادیولوژیست‌ها در تحلیل تصاویر وجود داشت که این امر موجب سردرگمی بیماران و تأخیر در روند تشخیص می‌شد.

با همکاری متخصصان حوزه جراحی و رادیولوژی، تیمی متشکل از این متخصصان شکل گرفت. نتیجه این همکاری توسعه مدلی مبتنی بر هوش مصنوعی بود که قادر بود تصاویر ماموگرافی را با دقت ۸۵ درصد تحلیل کند. نکته قابل توجه آن بود که زمان لازم برای تحلیل تصویر توسط این مدل، تنها سه ثانیه بود. با این حال، رادیولوژیست همچنان در فرایند باقی ماند و صحت نتیجه را تأیید می‌کرد؛ به‌عبارت دیگر، هوش مصنوعی جایگزین پزشک نشد، بلکه ابزاری کمکی برای افزایش سرعت و دقت شد.

در ادامه دقت این سیستم به تدریج افزایش یافت و به حدود ۹۵ درصد رسید. بدین ترتیب، هم دقت تشخیص بالا رفت و هم زمان تحلیل به‌شدت کاهش یافت. بیمه سلامت نیز تیمی را برای ارزیابی میدانی به قم اعزام کرد تا صحت ادعاها را بررسی کند. نتایج نشان داد که زمان تشخیص به یک‌پنجم کاهش یافته و هزینه‌ها نیز به‌طور محسوسی کاهش یافته است.

در صورت اتخاذ سیاستی از سوی بیمه سلامت مبنی بر پرداخت هزینه فقط برای مواردی که از طریق این نرم‌افزار پردازش شده‌اند، می‌توان انتظار داشت که بهره‌وری افزایش چشمگیری یابد. مهم‌تر از همه، این فناوری می‌تواند در مناطق مرزی که رادیولوژیست ندارند، سطح خدمات را به همان کیفیتی که در تهران ارائه می‌شود، برساند زیرا نیازی به اعزام این متخصصان به مناطق دورافتاده، تأمین محل اسکان یا انتقال موقت آن‌ها نخواهد بود؛ بلکه متخصص می‌تواند از راه دور تصویر را تأیید و امضا کند. این نمونه‌ای از ورود فناوری هوش مصنوعی به حوزه تشخیص سرطان است که به افزایش دقت، کاهش هزینه‌ها، گسترش عدالت در دسترسی و بهبود تجربه مردم منجر می‌شود و در عین حال به نفع اقتصاد کشور نیز خواهد بود.

در حال حاضر، نامه رئیس بیمه سلامت برای صدور مجوز اجرای کشوری این طرح ارسال شده است. به‌عبارت دیگر، فناوری مورد نظر به بلوغ کامل رسیده است و در صورت تصویب در شورای عالی بیمه، می‌تواند در سطح ملی اجرا شود. یکی از مفاد تفاهم‌نامه‌ اشاره‌شده نیز دقیقاً همین است؛ یعنی تبدیل این طرح به بخشی از برنامه اجرایی کشور. در ادامه باید ایرادات احتمالی شناسایی و اصلاح شود و همچنین رقابت میان شرکت‌ها شکل بگیرد؛ به‌طوری‌که یک شرکت بتواند عملکرد دقیق‌تری ارائه دهد و دیگران نیز به‌صورت روزانه برای بهبود کارایی خود تلاش کنند.

به‌جای جنگ با باکتری‌ها، صلح با آن‌ها سلامت می‌آورد

فارس: در ایران مصرف آنتی بیوتیک خیلی بی رویه و خودسرانه است که  باکتری‌های مفید دستگاه گوارش را از بین می‌برد. برنامه شما برای ارتقای ایمنی غذایی در این زمینه چیست؟

قانعی: وقتی در حوزه سلامت به انسان نگاه می‌کنیم، نخستین پرسش آن است که چه عاملی از او در برابر بیماری‌ها محافظت می‌کند؟ چه چیزی موجب افزایش طول عمر و کاهش ابتلا به بیماری‌ها می‌شود؟ علم پزشکی در این‌باره پاسخی روشن دارد: باکتری‌های روده نقش تعیین‌کننده‌ای در وضعیت سلامت فرد ایفا می‌کنند.

با این حال، طی سال‌ها استفاده بی‌رویه از آنتی‌بیوتیک‌ها، این باکتری‌های مفید تا حد زیادی از بین رفته‌اند. نتیجه این آسیب، نه‌فقط در افزایش حساسیت بدن به بیماری‌ها بلکه در ابعاد گسترده‌تری همچون رشد ناکافی قد و ضعف سیستم ایمنی در جمعیت ایران نیز قابل مشاهده است. امروزه تقریباً در تمامی اقلام غذایی، از مرغ و ماهی گرفته تا دیگر فرآورده‌ها، ردپایی از باقی‌مانده‌های آنتی‌بیوتیک یافت می‌شود. کودهای مصرفی نیز بخشی از این چرخه آسیب‌زا هستند. در چنین بستری انسان سالم رشد نمی‌کند.

وقتی مثلاً هشدار داده می‌شود که برای مرغ‌ها آنتی‌بیوتیک مصرف نشود، می‌گویند بیماری مرغم را چه کار کنم؟ اقتصاد دارم، باید اقتصاد من هم بچرخد، بعد مرغ من باید رشد کند. بعد ما می‌گوییم یک فناوری بهت می‌دهیم که همان رشد را دارد، همان محافظت را ازش می‌کند. خودمان هم تضمین می‌کنیم و شما به‌جای اینکه از یک چیز مضر استفاده کنی، از پروبیوتیک استفاده کن.

این یک ابرروند است؛ داریم می‌گوییم در آبزی از این روش استفاده کن، در گیاه همین کار را انجام بده که در آن‌جا به کود زیستی می‌رسیم. یعنی به‌جای اینکه کود شیمیایی بریزی، میزان شیمیایی را کم کن و باکتری هم به آن اضافه کن.

وقتی به انسان نگاه می‌کنیم، مثلاً کودکی که دچار یک بیماری روده‌ای است، به‌جای آنتی‌بیوتیک، پروبیوتیک بده تا باکتری‌های مفید جایگزین شوند و وضعیتش بهبود یابد. این روند باید قدم‌به‌قدم در حوزه‌های مختلف جا بیفتد اما شاخص اصلی‌اش این است که هر جا نگاه می‌کنی، آنتی‌بیوتیک جای خودش را به پروبیوتیک داده است. آن‌جا همه چیز سالم است: مزرعه، آبزی، انسان، دام. این سلامت جمعی، سلامت من را هم تضمین می‌کند؛ چون نمی‌شود من سالم باشم ولی محیط اطرافم ناسالم باشد؛ من با این محیط در ارتباطم.

وقتی پرچم آنتی‌بیوتیک، مسیر صنعت را عوض می‌کند

در ایران خوشبختانه تولید پروبیوتیک در سطح منطقه، رقیبی ندارد. بسیار خوب پیش رفته‌ایم و میزان تولید، پاسخ‌گوی تمام نیاز کشور است. اکنون تنها باید ابزار حکمرانی وارد عمل شود. یعنی سازمان دامپزشکی اعلام کند هر مرغی که دارای پسماند آنتی‌بیوتیک باشد، با علامت مشخص شود. هر محصولی که تولید می‌شود باید میزان آنتی‌بیوتیک آن مشخص باشد. این اقدامات باعث می‌شود صنعت بازنگری کرده و به سمت استفاده از پروبیوتیک حرکت کند. این یعنی پایه دانشی میکروارگانیسم کشور ارتقا می‌یابد؛ روندی که ما در معاونت علمی و ستاد خود پیگیری می‌کنیم.
با تصمیمات حکومتی، سلامت کشور به مسیر جدیدی وارد می‌شود

فارس: جدای  تفاهمنامه که فرمودین تا الان چه اقداماتی انجام شده است؟

قانعی: در این زمینه، ما به اداره استاندارد پیشنهاد کردیم که این موضوع را استاندارد کند. همچنین به بیمه پیشنهاد دادیم که تنها زمانی بیمه کند که واکسن و پروبیوتیک مورد نیاز مصرف شده باشد. تا به امروز بیشتر موفقیت‌های ما به دلیل اثبات فناوری بوده است، نه ابزار حکمرانی. اما اگر حکمرانی تصمیم بگیرد، فردا کل بخش کشور به سمت سلامت حرکت خواهد کرد.

در مورد مصرف زیاد آنتی‌بیوتیک در انسان و ضرورت استفاده از پروبیوتیک باید بگویم شایع‌ترین بیماری که الان انسان‌ها می‌گیرند همین بیماری ویروسی است که در اکثر موارد به آنها آنتی‌بیوتیک می‌دهند و اگر ندهند، مردم از داروخونه می‌گیرند. نکته‌ای که دارد این است که کشور با دانش‌بنیان‌ها سه نوع پروبیوتیک تولید کرده است. یکی روده را درست می‌کند، یکی فضای دهان را و یکی فضای بینی؛ دیگر ویروس هم از جایی دیگر نمی‌تواند وارد شود. این‌ها بدون عارضه، این سه مسیر را می‌بندند.

پروبیوتیک‌ها، راه‌حل جدید مقابله با بیماری‌ها در دوران پساکرونا

البته من چون دبیر کمیته علمی کرونا بودم، برای زمان کرونا این‌ها را پیگیری کردم که داشته باشیم. بعد از کرونا در اربعین تست کردیم و دیدیم که در مناطقی که بیماری زیاد بوده، این‌ها ۶۰ درصد بیماری را کاهش می‌دهند. بنابراین الان باید این شیوه باشد که بیمه، دولت و پزشکان همه متمرکز شوند که ما این‌گونه عمل کنیم. یعنی بچه‌ای که به مدرسه می‌رود، یک قرص و یک اسپری هم  در بینی‌اش می‌زند می‌مکد و از همکلاسی‌اش دیگر ویروس نمی‌گیرد. 

این‌ها می‌شود جایگزینی پروبیوتیک با آنتی‌بیوتیک. یعنی مثلا بیمارانی که داشتم، خودم دارم تست می‌کنم. می‌گویند: «من یک‌ساله مریض نشدم.» من به او هیچ آسیبی نرساندم. باکتری‌هایی که قبلاً از بین رفته بودند، دوباره جایگزین کردم؛ مثل برگشتن به تنظیمات کارخانه. از طرفی، بیمار هم نشده و از این روند لذت برده است. این یک فرهنگ است. همه باید بیایند و در دنیای پیشرفته این مورد شکل گرفته است.

اگر فردی بیمار شد، هر بیماری با پروبیوتیک خاص خود قابل درمان است. این پیوست دومی است که به تدریج وارد بازار می‌شود. به عنوان مثال، برای دیابت یک نوع پروبیوتیک و برای چاقی نوع دیگری وجود دارد، زیرا هر باکتری در روده وظیفه خاص خود را در مدیریت بیماری‌ها دارد. در حال حاضر، چندین پروبیوتیک در مرحله تولید هستند و برخی از آن‌ها حتی به مرحله صادرات نیز رسیده‌اند.

فارس: آقای دکتر تا جایی که من اطلاع دارم درمان سرطان با ژن هنوز در ایران در مرحله تحقیقاتی است. حالا سئوال من این است که آیا زیرساخت‌های فناورانه و علمی لازم برای انجام آزمایش‌های بالینی این روش های پیشرفته در مقیاس وسیع در کشور فراهم شده است؟

قانعی: مهم‌ترین نکته در این مسیر، دستیابی به فناوری است. اگر این فناوری را نداشته باشیم، باید همان قیمت را به کشورهای خارجی بپردازیم، چرا که آن‌ها به راحتی به ما نمی‌دهند. حتی دوستان نزدیک ما در منطقه، که از نظر سیاسی با ابرقدرت‌ها هم‌پیمان هستند، هنوز به فناوری زیستی که ایران به آن دست یافته، نرسیده‌اند. بنابراین، تنها راه پیش رو این است که این مسیر را ادامه دهیم. نکته دیگر این است که ظهور فناوری معمولاً با هزینه‌های بالا همراه است اما با گذر زمان و پیشرفت در این زمینه، هزینه‌ها کاهش می‌یابد. بنابراین هدف ما امروز این نیست که سرطان را به طور کامل با ژن درمانی درمان کنیم، بلکه می‌خواهیم به فناوری آن دست یابیم، آن را اثبات کنیم و به تدریج هزینه‌ها را کاهش دهیم تا در نهایت با کمترین هزینه ممکن، جایگزین درمان‌های موجود شویم.

نکته بعدی این است که ژن درمانی، ویروس درمانی و سلول درمانی به این صورت نیست که هر فرد مبتلا به سرطان بلافاصله تحت این درمان‌ها قرار گیرد. این درمان‌ها تنها در صورتی اعمال می‌شوند که روش‌های موجود نتوانند مؤثر واقع شوند. درست است که این روش‌ها گران هستند اما راه‌حل‌ها برای آنها موجود است.

در حال حاضر ما در این حوزه پرفروش‌ترین داروهای دنیا را انتخاب کرده‌ایم. این تجربه را در زیست‌فناوری داشتیم و از میان این لیست، چهارده مرکز مشخص را برای توسعه این فناوری انتخاب کردیم. چهار مرکز از این‌ها آماده شده‌اند و یکی از آن‌ها منجر به قرارداد شده است. هر مرکز سه برنامه دارد و در پایان برنامه، این مراکز باید تجهیز شوند و هرکدام سه محصول مشخص را توسعه دهند. سپس مشخص کردیم که تولید صنعتی این محصولات در کجا انجام شود و بیمارستان‌ها و مراکز تزریق نیز تعیین شده‌اند.

خبرهای حوزه دامپزشکی و صنایع دام و طیور را در کانال تلگرامی فاخته دنبال کنید. (کلیک کنید)

دیدگاه خود را در خصوص این گزارش، از قسمت نظرات، به اشتراک بگذارید.

آیین‌نامه‌ها و شرایط تحت نظر بودن این فرایند نیز کاملاً مشخص شده است. این مسیر یک زنجیره است که کل آن اکنون شکل گرفته است. هیچ نقصی در این زنجیره وجود ندارد. با این حال، باید اشاره کرد که هیچ کشوری تاکنون تمام مراحل این زنجیره را به طور کامل پیش نرفته است. انتظار ما این است که در پایان برنامه هفتم توسعه، ایران بین پنج کشور برتر در این زمینه قرار گیرد. همچنین بیست مرکز در این حوزه مشخص شده‌اند و مجوزهای لازم برای آنها اخذ شده است؛ یعنی زیرساخت‌های قانونی نیز فراهم شده است.