نقدی بر جایگاه و حاکمیت دامپزشکی در ساختار اجرایی کشور

الگوي فعلي حاكميت دامپزشکی در دستيابي به اهداف  سلامت و بهداشت دام و انسان با چالش هايي مواجه است. تقويت ابعاد حاكميت دامپزشکی زمينه را براي دستيابي به اهداف پايدار نظام سلامت کشور فراهم می نماید كه در نهايت، منجر به ارتقاي سلامت و بهداشت جامعه مي شود. 

حاكميت يا حكمراني ايجاد سيستمي براي مديريت بهتر يك دولت، سازمان يا گروه اجتماعي است .حاكميت با تعيين اهداف سازمان ،طراحي ساختار سازماني مناسب براي دستيابي به اهداف، تدوين قوانين، مقررات و سياستها، برنامه ريزي براي دستيابي به اهداف سازمان ،چگونگي انتخاب و انتصاب افراد در سازمان، مديريت منابع براي اجراي برنامه ها، حصول اطمينان از اجراي قوانين بالادستي و نظارت و كنترل عملكرد سازمان مرتبط است.   مديران از طريق حاكميت و با برنامه ريزي، هدايت، نظارت و كنترل صحيح به اهداف سازماني دست يافته و نسبت به مردم پاسخگو خواهند بود . در مديريت دولتي نوين به حاكميت اهميت زيادي داده شده است. حاكميت يكي از عوامل مهم رشد اقتصادي و توسعه اجتماعي است . 

    سازمان جهاني بهداشت به عنوان يكي از وظايف مهم نظام سلامت علاوه بر  سه وظيفه تأمين مالي، توليد منابع و ارائه خدمات سلامت به مديريت مسئولانه و با دقت تندرستي جمعيت اشاره کرده است همچنین سازمان بهداشت جهاني در سال ٢٠٠٧ ميلادي، از واژه حاكميت و رهبري به جاي توليت استفاده كرد و وظيفه توليت را در ذيل حاكميت قرار داد. 

    تغييرات جمعيتي و اپيدميولوژيك و عدم اطمينان منابع مالي نياز به وظيفه حاكميت و رهبري را  الزامي مي كند .حاكميت دامپزشکی شامل تدوين قوانين و مقررات، تعيين اولويتهاي سیستم دامپزشکی و  سلامت ،برنامه ريزي و سياستگذاري ،ايجاد ائتلاف، هماهنگي ارائه خدمات سلامت و نظارت و ارزشيابي خدمات دامپزشکی می باشد . حاكميت دامپزشکی شامل ابعاد ساختار سازماني، ارتباطات و همكاري بين بخشي، قانونگذاري، سياست گذاري و برنامه ريزي، توليت، و نظارت و ارزشيابي است.

   ساختار سازماني دامپزشکی، نحوه تقسيم، گروه بندي و هماهنگي كارها و خطوط ارتباطي بين واحدهاي مختلف سازمان را نشان مي دهد. طراحي سيستم نظام دامپزشکی و و ظرفيت سازماني آن تأثير زيادي بر اثربخشي و كارايي نظام سلامت و بهداشتی دامپزشکی دارد. ساختار سازماني دامپزشکی به دو صورت متمركز و غير متمركز قابل طراحي است.

متاسفانه سازمان دامپزشکی در ساختار سازماني متمركز، وظايف حاكميتي را  به علت قرارگیری در بدنه وزارت جهاد کشاورزی به طور كامل در اختيار ندارد. در مقابل، سازمان دامپزشکی در ساختارسازماني غير متمركز، اين وظايف را تا حد زيادي به استانها واگذار مي كند و هماهنگي ها و نظارت كلي را بر عهده دارد.  

    اگرچه تأمين، ارتقاء و حفظ سلامت دام و بهداشت جامعه  وظيفه اصلي سازمان دامپزشکی است، وليكن، دستيابي به اين هدف بدون مشاركت ساير بخش هاي حاکمیت کشور نظير آموزش، امنيت، كار ،مسكن و محيط زيست مقدور نيست. بسياري از تعيين كننده هاي اجتماعي و اقتصادي سلامت و بهداشت در خارج از نظام سلامت  قرار دارند .بنابراين ،تعامل اثربخش سياست گذاران و مديران سازمان دامپزشکی با مديران ساير بخش هاي جامعه منجر به بهبود عوامل اجتماعي تعيين كننده سلامت و بهداشت در جامعه مي شود.

ارتباط و همكاري بهينه سازمان دامپزشکی با ساير سازمانهاي دولتي و خصوصي مرتبط نظير سازمان نظام دامپزشکی ،دانشگاه ها و مراكز تحقيقاتي دامپزشکی و علوم دامی، صنايع داروسازي، نمايندگان مردم و رسانه هاي عمومي، به منظور حمايت طلبي براي برنامه هاي بهداشتي و درماني منجر به دستيابي پايدار به اهداف بهداشتی دام و انسان و کنترل بیماری عای مشترک می شود. . براي دستيابي به اهداف نهایی دامپزشکی و بهداشت دام و انسان بايد تعاملات پايداري بين سازمان دامپزشکی با وزارت بهداشت و ساير وزارتخانه ها نظير آموزش و پرورش، علوم و تحقيقات و فناوري، دادگستري ايجاد شود. 

    دولت بايد فعاليت هاي بخش دولتي و خصوصي را با تدوين قوانين و مقررات مناسب مديريت و كنترل كند. دولت بايد اولويت هاي بخش دامپزشکی را فارغ از سیاست های کلی و غیر تخصصی وزارت جهاد کشاورزی مشخص كرده تا منابع محدود را بهتر تخصيص دهد .تدوين قوانين و مقررات براي بهبود عملكرد سیستم دامپزشکی کشور و دستيابي به اهداف بهداشتی و ارتقاي سطح سلامت و بهداشت دام  از وظايف حاكميتي سازمان دامپزشکی می باشد. اين قوانين و مقررات حوزه هاي مختلفي نظير اعطاي مجوز تأسيس مراکز  بهداشتي و درماني دامپزشکی، توزيع عادلانه ارائه كنندگان خدمات واکسیناسیون ،محدوديت استفاده از داروها و تكنولوژي هاي دامپزشكي فاقد هزينه- اثربخشي ،كنترل كيفيت دارو و تجهيزات دامپزشكي، واكسيناسيون اجباري دام و تضمين كيفيت و ايمني فرآورده های خام دامی را شامل مي شود. اين قوانين بايد به تصويب مجلس نمايندگان برسد تا ضمانت اجرايي يافته و با تغيير افراد در سازمان دامپزشکی و سازمان نظام دامپزشکی کشور، نادیده گرفته نشوند.

سازمان دامپزشکی براي اجراي قوانين و مقررات بهداشتي و درماني دامپزشکی بايد برنامه ريزي و سياستگذاري نماید. برنامه ريزي استراتژيك، عنصر كليدي حاكميت دامپزشکی است .دورنما و جهت استراتژيك سیستم دامپزشکی كشور بايد تعيين گردد. سپس، اهداف كلي و اختصاصي براي رسيدن به دورنماي سلامت دام و غذا و استراتژي هاي دستيابي به سلامت و ایمنی و بهداشت بهتر براي دام و غذای انسان ، و کاهش بیماری های مشترک بايد تعيين شوند. در نهايت، با توجه به ساختار سازماني متمركز يا غير متمركز سیستم دامپزشکی، برنامه هاي عملياتي بايد تدوين و منابع مورد نياز تعريف و تأمين شوند .اجراي درست برنامه هاي كلان نيازمند سياست گذاري هاي صحيح است.

سياست هايي بايد براي تأمين مالي سیستم دامپزشکی، توليد و تخصيص منابع ،مشاركت بخش دولتي و خصوصي، روش پرداخت به ارائه كنندگان خدمات دامپزشکی، تدوين استانداردها و راهنماهاي باليني و درمانی، تضمين كيفيت خدمات بهداشت فرآورده های خام دامی و ارزشيابي مراکز  بهداشتي و درماني دامپزشکی تدوين شوند.  

  وزارت جهاد کشاورزی وظيفه توليت سیستم را بر عهده دارد که قطعا با توچه به گستره عظیم وظایف این وزارتخانه این مهم بخوبی اجرا نمی شود. توليت در حقيقت، كار كردن بدون چشم داشت، براي عموم مردم و پاسخگو بودن نسبت به انتظارات آنها است. سازمان دامپزشکی متولي واقعی و پشت پرده و خدمتگزار دامداران و مصرف کنندگان فرآورده های خام دامی بوده  و وظيفه اداره، هدايت و راهبري برنامه هاي بهداشتي و درماني دام ها  را بر عهده دارد و بايد منابع مالي را براي تأمين منافع عموم دامداران و بهره برداران این بخش هزينه كند. ایجاد توليت موثر و مستقیم سازمان دامپزشکی موجب افزايش شفافيت، مشاركت، عدالت، كارايي، پاسخگويي و مسئوليت پذيري سیستم دامپزشکی خواهد شد.

  سازمان دامپزشکی از طريق نظارت، ارزشيابي و اعتباربخشي مراکز  بهداشتي و درماني دامپزشکی با استفاده از استانداردهاي ساختاري، فرايندي و پيامدي ،ضمن حصول اطمينان از اجراي درست سياست ها و برنامه هاي دامپزشکی و بهداشت فرآورده های خام دامی ، بازخوردهاي لازم رابه سازمان هاي موازی متولی بهداشت و درمان براي بهبود كيفيت، ايمني، اثربخشي و كارايي برنامه بهداشتی جامعه ارائه مي دهد و در این میان اعتماد بین حاکمیت و بخش‌های خصوصی از مهم ترین فاکتورهای موفقیت دامپزشکی دولت‌ها در پیشبرد اهداف برای حفظ و حراست از سرمایه دامی، تجارت بین المللی و بهداشت عمومی است.

   كشورهاي در حال توسعه با چالش هاي بزرگی در زمينه حاكميت سیستم دامپزشکی مواجه هستند. برخي از اين چالش ها عبارتند از ضعف دانش و مهارت در زمينه قانونگذاري، سياست گذاري و مديريت دامپزشکی، عدم مشاركت همه ذينفعان در سياستگذاري هاي سیستم بهداشتی و دامپزشکی، عدم اجراي كامل قوانين و مقررات، عدم توجه به همه عوامل موثر بر سلامت دام و بهداشت فرآورده های خام دامی، برنامه ريزي و رهبري ضعيف برنامه های جامع بهداشتی و ارزشيابي ضعيف مراکز بهداشتي و درماني دامپزشکی. 

  سيستم حاكميت دامپزشکی کشور ايران هم با چالش هايي مواجه است. برخي از اين چالشها عبارتند از ساختار سازماني سلسله مراتبي و پيچيده و اغلب ناکارآمد و تداخل برخي از وظايف آن با وظايف ساير دستگاههاي اجرايي كشور(همچون معاونت امور دام وزارت جهاد کشاورزی)، شفافيت كم مسئوليت ها و اختيارات افراد، استفاده كم از شواهد در سياستگذاري و ناكارآمدي سيستم نظارت و ارزشيابي مراکز بهداشتي و درماني و تولید کننده های فراورده های خام دامی و عدم ثبات مدیریتی در راس سازمان دامپزشکی. 

 رفع اين چالشها و ارتقاي سيستم حاكميت دامپزشکی کشور براي دستيابي به اهداف متعالی نظام واحد و جامع دامپزشکی کشور ضروري است.

در زمینه ارزیابی سطح کیفی خدمات و حاکمیت دامپزشکی کشورهای مختلف سازمان بهداشت جهانی دام (oie ) برنامه ای تحت عنوان PVS داردperformance of veterinary service) ) که برای ارزیابی وضعیت خدمات دامپزشکی در کشورهای عضو است. در این برنامه، وضعیت دامپزشکی کشورها از مرحله تحصیل دانشجویان دامپزشکی تا نحوه ارائه خدمات میدانی سرویس دامپزشکی مورد ارزیابی قرار گرفته و امتیاز دهی می شود. بر اساس PVS دامپزشکی کشورها موقعیت خودشان را در بین بقیه کشورها می دانند و از طرفی با مشخص شدن نقاط ضعف جهت رفع آن می کوشند.

 ارزیابی سازمان جهانی بهداشت دام برای مشخص‌شدن نقاط قوت و ضعف سیستم اجرایی در رابطه با مدیریت بهداشتی، تشخیصی، نظارتی و رابطه حاکمیت در پیشبرد مقررات ملی و بین‌المللی با بخش‌های خصوصی، دانشگاهی، پژوهشی و تحقیقاتی انجام می‌شود و برای بهبود نقش حاکمیتی دامپزشکی لازم است که این ارزیابی ها با فواصل زمانی کمتر انجام پذیرد و حداکثر استقلال سازمان دامپزشکی نیز از وزارتخانه جهاد کشاورزی در دستور کار مدیران دامپزشکی قرار گیرد.

دکتر رضا بهمنش

متخصص رادیولوژی دامپزشکی

استادیار دانشکده  دامپزشکی دانشگاه آزاد اسلامی واحد گرمسار