اجرای طرح پایش افلاتوکسین در شیر خام؛ وضعیت جهانی؛ چالش‌ها و استانداردها

فاخته- در قالب این طرح، حدود ۱۰۰ نمونه از شیر خام تولیدی در دامداری‌های صنعتی، مراکز جمع‌آوری شیر و برخی از کارخانه‌های لبنی استان به‌صورت هدفمند و تصادفی برداشت شد. تمامی نمونه‌ها در شرایط استاندارد به آزمایشگاه تخصصی منتقل و با استفاده از روش‌های معتبر تجزیه و تحلیل شدند.

نتیجه این پایش، قابل‌توجه و امیدوارکننده بود: تمامی نمونه‌ها در دامنه مجاز استاندارد قرار داشتند و هیچ موردی از آلودگی خطرناک به افلاتوکسین مشاهده نشد.

مسئولین فنی بهداشتی؛ حلقه‌ای کلیدی در زنجیره سلامت

در مسیر رسیدن به این نتیجه، نقش مسئولین فنی بهداشتی دامپزشکی در دامداری‌ها و مراکز جمع‌آوری شیر، نقشی کلیدی و بی‌بدیل بود. این متخصصان، با نظارت مستمر بر شرایط بهداشتی واحدها، بررسی کیفیت و ایمنی خوراک دام، آموزش دامداران و پیگیری فرآیندهای جمع‌آوری و ذخیره‌سازی شیر، از بروز بسیاری از آلودگی‌های پنهان پیشگیری کرده‌اند.

حضور دقیق و دلسوزانه این همکاران در محیط‌های تولید، همراه با دانش تخصصی و احساس مسئولیت، از مهم‌ترین دلایل موفقیت این طرح بود. می‌توان گفت که مسئولین فنی بهداشتی، خط مقدم ایمنی غذایی در کشور هستند و سلامت شیر از گام نخست تولید، زیر نظر مستقیم این عزیزان شکل می‌گیرد.

همکاری شبکه‌های دامپزشکی و آزمایشگاه تخصصی؛ از میدان تا میکروسکوپ

کارشناسان نظارت بر بهداشت عمومی در شبکه‌های دامپزشکی شهرستان‌ها، نقش پشتیبان و ناظر دقیقی را در روند نمونه‌برداری، آموزش و ارزیابی میدانی ایفا کردند. آن‌ها با حضور میدانی، بررسی عملکرد واحدهای تولید، شناسایی نقاط بحرانی و تعامل با بهره‌برداران، بستر اجرای موفق پایش را فراهم کردند.

در ادامه مسیر، آزمایشگاه تخصصی اداره کل دامپزشکی خراسان رضوی با تکیه بر تجهیزات مدرن، روش‌های آنالیز معتبر و پرسنلی علمی و دقیق، مسئولیت تحلیل نهایی و تفسیر نتایج را بر عهده داشت. دقت بالا، نظم در پردازش نمونه‌ها، و گزارش‌دهی حرفه‌ای این مجموعه، پایه علمی و قابل اتکایی برای تصمیم‌گیری مدیران فراهم کرد.

افلاتوکسین چیست و چرا مهم است؟

افلاتوکسین‌ها سموم قارچی هستند که در اثر رشد کپک‌ها، به‌ویژه در شرایط مرطوب و گرم، در خوراک دام (مانند ذرت یا کنجاله پنبه‌دانه) تولید می‌شوند. افلاتوکسین B1 از طریق خوراک وارد بدن دام شده و در کبد تبدیل به افلاتوکسین M1 می‌شود که در شیر ترشح می‌گردد.

مصرف شیر آلوده به افلاتوکسین می‌تواند آثار جدی بر سلامت انسان داشته باشد؛ از جمله آسیب‌های کبدی، تضعیف سیستم ایمنی و در مواردی، افزایش ریسک سرطان. کودکان و گروه‌های حساس بیشترین آسیب را از این ترکیب دریافت می‌کنند، به همین دلیل پایش مستمر و کنترل منابع آلودگی اهمیت حیاتی دارد.

چرا نمونه‌ها سالم بودند؟ عوامل مؤثر در موفقیت

چند عامل کلیدی در پایین بودن سطح آلودگی شیر به افلاتوکسین در این پایش نقش داشتند:

نظارت مداوم مسئولین فنی بهداشتی بر کیفیت خوراک و رعایت اصول انبارداری در دامداری‌ها

ذخیره‌سازی صحیح خوراک دام در شرایط خشک و خنک و تهویه مناسب

آموزش دامداران و بهره‌برداران توسط کارشناسان شبکه‌های دامپزشکی و مسئولین فنی

جمع‌آوری، ذخیره و حمل شیر با تجهیزات استاندارد و در زمان‌بندی بهینه

آزمایش مستمر خوراک‌های مشکوک و حذف منابع آلوده پیش از تغذیه دام

وضعیت جهانی؛ چالش‌ها و استانداردها

در سطح بین‌المللی، کنترل افلاتوکسین از اولویت‌های ایمنی غذایی به‌شمار می‌رود. اتحادیه اروپا آستانه مجاز افلاتوکسین M1 در شیر را ۰٫۰۵ میکروگرم در لیتر تعیین کرده است. در برخی کشورها، تخطی از این حد منجر به منع صادرات، جریمه‌های سنگین و حذف محصول از بازار می‌شود. ایران نیز با به‌کارگیری روش‌های مدرن آزمایشگاهی و ساختار دقیق نظارت، گام‌هایی مؤثر در راستای هم‌راستایی با این استانداردها برداشته است.
پاسداشت:
از تلاش‌های ارزشمند و صادقانه‌ای که در مسیر تولید شیر سالم و ایمن در سطح استان صورت می‌پذیرد، امری بایسته و شایسته است. گرچه قدردانی از یکایک تولیدکنندگانی که با التزام به اصول بهداشتی، سعی در تولیدی باکفایت و سلامت‌محور دارند، در این مجال نمی‌گنجد، اما نمی‌توان از نقش تأثیرگذار آنان در شکل‌گیری این دستاورد چشم‌پوشی کرد.

همچنین، جای بسی سپاس دارد ازمدیران و کارشناسان خبره و متبحر  شبکه های دامپزشکی واداره کل دامپزشکی استان و مدیران وکارشناسان شایسته سازمان دامپزشکی کشور که با دانش تخصصی و نگاه مسئولانه خود، بستر اجرای این پایش علمی را فراهم ساختند. در این میان، تلاش متخصصین علوم دامی، همراهی اتحادیه‌های دامپروری و کارخانجات خوراک دام استان، و نقش بی‌بدیل کمیته‌های تخصصی خوراک دام نیز در ساماندهی و راهبری بهینه امور، قابل تقدیر است.
از دیگر سرمایه‌های فکری و علمی استان، هیئت اندیشه‌ورزان کارآفرین کازخانجات خوراک دام متشکل از اساتید برجسته و فرهیختگان علوم دامی ودامپزشکی  است که طی سال‌های گذشته در استان شکل گرفت و علی‌رغم ادغام ساختاری با سایر کمیته‌های تخصصی، همچنان اثرگذاری فکری و مشورتی آن محسوس است.
شایسته است از کلیه بخش‌های اداره کل دامپزشکی استان – از واحدهای لجستیکی و روابط عمومی گرفته تا اداره طرح و برنامه – که با هم‌افزایی و همدلی در تحقق این طرح نقش‌آفرینی کردند، صمیمانه قدردانی به‌عمل آید.
اصل مطلب اینجاست:
تصویری از یک صبح ساده اما امن
تصور کنید کارگری را که بعد از یک روز سختِ کاری، عصر هنگام به خانه بازمی‌گردد. دستانش پینه بسته‌اند، اما دلش گرمِ زندگی است. فردا صبح، پیش از طلوع آفتاب، دوباره از خانه بیرون می‌زند. در سرمای ملایم سحر، پیش از آنکه راهی محل کار شود، سری به فروشگاه محله می‌زند تا شیر تازه برای فرزندانش بخرد؛ برای آن فنجان چای شیرین همسرش، برای کاسه شیرگرم کودکش پیش از مدرسه.
او شاید هرگز نداند که پیش از رسیدن این بطری شیر به قفسه فروشگاه، زنجیره‌ای از تلاش و تعهد شکل گرفته است؛ از آن دامپزشک جوانی که در دامداری‌ها خوراک دام را بررسی کرده، تا مسئول فنی‌بهداشتی  که با چک‌لیست‌های دقیق به کیفیت شیر خام نظارت داشته، تا آزمایشگاه مجهزی که قطره‌قطره‌ی شیر را از نظر وجود سموم پنهان تحلیل کرده‌اند.

شاید آن پدر زحمتکش نداند افلاتوکسین چیست. شاید نامش را نشنیده باشد. اما لبخند آرامی که وقتی بطری شیر را در سبد خرید می‌گذارد بر لبش می‌نشیند، گویای آرامشی عمیق است؛ آرامشی از این‌که غذایی که برای خانواده‌اش فراهم کرده، پاک است، بی‌خطر است، سالم است.

و چه شیرین است برای ما — برای همه‌ی آن‌هایی که در مسیر سلامت این شیر نقش داشته‌اند — دانستن اینکه زحماتمان، به نرمی و خاموشی، در امنیت سفره‌های مردم گره خورده است. این شاید پاداشی باشد بی‌هیاهو، اما عمیق و اصیل؛ اینکه خانواده‌ای در یک گوشه شهر، با خیالی آسوده، صبح‌شان را با جرعه‌ای شیر آغاز می‌کنند.

دکتر رضا افشاریان

دامپزشک