از همراهانی وفادار تا قربانیانی خاموش؛ سرنوشت حیوانات خانگی در جنگ ۱۲ روزه

فاخته- در جریان جنگ ۱۲ روزه اخیر یکی از مسائل کمتر دیده‌شده سرنوشت حیوانات خانگی و خیابانی در مناطق درگیر بود. گزارش‌های میدانی از شهرهای مختلف ایران نشان می‌دهد که بسیاری از افراد به دلیل تخلیه‌های اضطراری یا ترس از نابودی خانه‌ها حیوانات خانگی خود را رها کرده‌اند. این رخداد علاوه بر آشکار کردن بحران‌های انسانی پرده از خلا عمیق ناشی ازنبود قانونی جامع در زمینه حفظ و حمایت از حیوانات و همچنین برداشت نادرستِ مال‌‌انگاری آن‌ها را آشکار کرد؛ گویی در میان آشوب جنگ، حیوانات نه به‌عنوان موجوداتی زنده و دارای احساس بلکه صرفاً به‌عنوان وسایلی اضافی در زندگی انسان‌ها در نظر گرفته شدند. همین نگاه آن‌ها را به قربانیانی خاموش بدل کرد که نه صدایشان شنیده شد و نه سرنوشتشان به حساب آمد.

این در حالی است که در نظام حقوقی ایران قانون مدونی برای حمایت از حیوانات وجود ندارد. هدف از این یادداشت یادآوری خلا ناشی از فقدان قانون حمایت از حیوانات در ایران و تاملی بر وضعیت حقوقی آنها در کشور همراه با مقایسه‌ای  با برخی نظام‌های حقوقی پیشرفته مانند بریتانیا آلمان هند و ترکیه است. همچنین به اهمیت و ضرورت تدوین قانونی جامع در این زمینه برای ایران پرداخته می‌شود.

وضعیت حقوقی حیوانات در ایران 
در حال حاضر ایران فاقد قانون جامع و الزام‌آور در زمینه حمایت از حقوق حیوانات است. هرچند در سال‌های اخیر «لایحه حمایت از حیوانات» تدوین شده اما هنوز در مجلس تصویب نشده و اجرایی نگردیده است. این لایحه که در نسخه‌های مختلفی ارائه شده مواردی مانند ممنوعیت شکنجه نگهداری در شرایط نامناسب و استفاده از حیوانات برای آزمایش‌های غیرضروری را شامل می‌شود اما با انتقادات فراوانی از سوی فعالان حقوق حیوانات روبه‌رو بوده است. یکی از ایرادهای اصلی این است که حیوانات همچنان به‌عنوان «اشیاء» یا «اموال» تلقی می‌شوند و نه موجوداتی دارای احساس و حقوق مستقل.
از سوی دیگر برخی مواد پراکنده در قوانین مجازات اسلامی و آیین‌نامه‌ها و بخشنامه‌های سازمان محیط زیست وشهرداری‌ها به‌طور غیرمستقیم به موضوع حیوانات پرداخته‌اند اما فاقد جامعیت و ضمانت اجرایی قوی هستند.

قوانین حمایت از حیوانات در سایر کشورها 
۱. بریتانیا: «قانون رفاه حیوانات» (Animal Welfare Act 2006) به‌عنوان یکی از کامل‌ترین قوانین حمایت از حیوانات در جهان شناخته می‌شود. این قانون نه‌ تنها آزار حیوانات را جرم تلقی می‌کند بلکه نگهداری نامناسب تغذیه ناکافی عدم مراقبت دامپزشکی و حتی رها کردن حیوانات را مشمول مجازات می‌داند. حیوانات به‌عنوان موجوداتی دارای حس درد و شادی تلقی می‌شوند و برای صاحبان آن‌ها مسئولیت‌های قانونی تعریف شده است.

۲. آلمان: مهم‎‌ترین قانون در این زمینه قانون حقوق حیوانات (Tierschutzgesetz) است که تأکید می‌کند هیچ حیوانی نباید بدون دلیل موجه آسیب ببیند یا کشته شود. دولت آلمان وظیفه دارد از رنج بی‌دلیل حیوانات جلوگیری کند و امکان رفاه آن‌ها را فراهم آورد.
۳. ترکیه: در سال ۲۰۲۱، با تصویب قانونی جدید، حیوانات از «اشیاء منقول» به «موجودات زنده با حقوق» ارتقاء یافتند و آزار آن‌ها مشمول مجازات کیفری شد نه صرفاً جریمه نقدی. شهرداری‌ها موظف به عقیم‌سازی غذا رسانی و مراقبت‌های دامپزشکی رایگان از حیوانات خیابانی شدند.

نقش مراجع بین‌المللی 
علاوه بر قوانین داخلی کشورها اسناد بین‌المللی متعددی در زمینه حمایت از حیوانات وجود دارد. «اعلامیه جهانی حقوق حیوانات» که در سال ۱۹۷۸ توسط یونسکو منتشر شد از جمله نخستین اسنادی است که اصول اخلاقی رفتار با حیوانات را تدوین کرد. این اعلامیه بر این اصل تأکید دارد که تمام حیوانات حق زندگی و آزادی دارند و نباید مورد ظلم بهره‌کشی یا سهل‌انگاری قرار گیرند.
هرچند این اعلامیه الزام‌آور نیست اما مبنای اخلاقی و حقوقی مهمی برای توسعه قوانین ملی و بین‌المللی در زمینه حقوق حیوانات به شمار می‌رود.
بحث اخلاقی-فلسفی: جایگاه حیوانات در فرهنگ حقوقی ایران
در فرهنگ و سنت اجتماعی ایران حیوانات گاه با دوگانگی ارزشی مواجه بوده‌اند. از سویی آموزه‌های عرفانی و اخلاقی در ادبیات فارسی مانند آثار مولانا و سعدی دعوت به شفقت و مهربانی با جانداران دارند و از سوی دیگر در برخی رویکردهای اجتماعی و فقهی حیوانات بیشتر به‌عنوان ابزار یا اموال انسان تلقی شده‌اند.
با وجود افزایش آگاهی عمومی و رشد نهادهای مردمی حامی حیوانات در سال‌های اخیر، نبود چارچوب حقوقی روشن باعث شده این تلاش‌ها ناپایدار باقی بمانند. در واقع بدون پشتیبانی قانونی و تعریف جایگاه حقوقی حیوانات هیچ تحول ساختاری در وضعیت آن‌ها امکان‌پذیر نخواهد بود.

ونوس جلالوندی

وکیل دادگستری و کارشناس حقوقی