چشم‌انداز بقای فک خزری در ۲۰ سال آینده

به گزارش فاخته به نقل از فارس، به دنبال افزایش تلفات سریالی فک‌های خزری در سواحل شمال کشور و نامشخص بودن علت دقیق مرگ‌ومیر این گونه ارزشمند، ضرورت تدوین برنامه‌ای جامع حفاظتی بیش از پیش احساس شد. در این راستا، اقدام ملی حفاظت از فک خزری با مشارکت دانشگاه‌ها، سازمان حفاظت محیط‌زیست و مراکز تخصصی شکل گرفته است تا چارچوبی هماهنگ برای پایش، آموزش و امداد و نجات این گونه فراهم شود.

سیدمحمود قاسم‌پوری، عضو هیأت علمی گروه محیط‌زیست دانشگاه تربیت مدرس و مسئول دبیرخانه این برنامه، در گفتگوهای تفضیلی به بررسی مسائل و چالش‌های پیش‌روی این طرح پرداخته است.

برنامه اقدام ملی حفاظت از فک خزری چه ویژگی‌ها و اهدافی دارد؟

قاسم‌پوری: این برنامه یک سند جامع شش‌فصلی است که با مشارکت سازمان حفاظت محیط‌زیست، دانشگاه‌ها، نهادهای استانی و جوامع محلی و تحت نظارت دانشگاه تربیت مدرس و درمانگاه فوک خزری تدوین شده؛ پس از بیش از ۲۰ جلسه تخصصی و با الگوبرداری از تجربیات داخلی و بین‌المللی طراحی شده و شامل تدوین برنامه عملیاتی پنج‌ساله، مدیریت تلفات و امداد و نجات، آموزش گروه‌های مختلف جامعه، تولید محتوای آموزشی، پایش مناطق حساس ساحلی و انتشار یافته‌های علمی است؛ هدف نهایی آن کاهش تلفات، حفاظت از زیستگاه‌ها و افزایش تاب‌آوری جمعیت فک خزری در دریای خزر است.

تهدیدهای زیست‌محیطی و انسانی در دریای خزر

مهم‌ترین فرضیه‌های علمی درباره علت مرگ گسترده فک‌های خزری چیست؟

قاسم‌پوری: مرگ‌ومیر گسترده فک‌های خزری نتیجه ترکیبی از چند عامل تهدیدکننده دانسته می‌شود. پژوهش‌ها نشان می‌دهد آلودگی‌های شیمیایی ناشی از صنایع نفت و گاز در جمهوری آذربایجان، فلزات سنگین و آفت‌کش‌های کشاورزی در روسیه و داغستان از طریق زنجیره غذایی وارد بدن فک‌ها شده و موجب مسمومیت، ناباروری و ضعف سیستم ایمنی می‌شود. کاهش تراز آب خزر و تخریب سواحل نیز زیستگاه‌های زادآوری و تغذیه را محدود کرده است. علاوه بر این، بیماری‌های عفونی مانند ویروس‌های خانواده موربیلی‌ویروس‌ها، کاهش ذخایر ماهی‌های کوچک به‌ویژه کیلکا، گرفتار شدن در تورهای ماهیگیری و کاهش ضخامت یخ‌های زمستانی در اثر تغییرات اقلیمی از دیگر عوامل مؤثر بر افزایش تلفات این گونه به شمار می‌روند.سهم ایران در میان کشورهای حاشیه تنها به صید اتفاقی و به تور افتادن فک‌ها محدود بوده که با اجرای برنامه اقدام فوک تقریباً به صفر رسیده است

آیا شواهدی از بیماری‌های ویروسی یا باکتریایی در نمونه‌های بررسی‌شده وجود دارد؟

قاسم‌پوری: از آنجا که منشأ این مرگ‌ومیر دسته‌جمعی خارج از آب‌های ایران بوده، اغلب لاشه‌هایی که به سواحل ایران رسیده‌اند بیش از ۱۰ روز در آب سرگردان بوده و امکان مطالعه ویروس در خون و لنف آن‌ها وجود نداشته است.با این حال، امسال یک نمونه نیمه‌جان توسط سازمان دامپزشکی برای بررسی آنفلوانزا آزمایش شد که نتیجه کیت منفی بود. در گزارش برنامه اقدام نیز اشاره شده که از بیش از ۷۰ درصد تلفات نمونه‌برداری و کالبدگشایی انجام شده است.هرچند نتایج دقیق آزمایش‌های میکروبیولوژیک در این سند درج نشده، اما مقالات علمی منتشرشده توسط تیم پژوهشی ـ از جمله مقاله‌ای در MDPI در سال ۲۰۲۲ ـ نشان داده‌اند که غلظت بالای آلاینده‌های آلی پایدار و فلزات سنگین در بافت فک‌ها وجود دارد که می‌تواند زمینه‌ساز افزایش حساسیت به بیماری‌های عفونی باشدبا این حال برای تأیید قطعی وجود پاتوژن‌های خاص مانند ویروس دیستمپر یا باکتری‌های بیماری‌زا، انجام آزمایش‌های تکمیلی مولکولی و کشت میکروبی روی نمونه‌های جمع‌آوری‌شده ضروری است.

نقش آلودگی‌های صنعتی و شیمیایی در مرگ‌ومیر فک‌های خزری را چگونه ارزیابی می‌کنید؟

قاسم‌پوری: آلودگی‌های صنعتی و شیمیایی از جدی‌ترین تهدیدها برای فک خزری به شمار می‌روند. بررسی‌های انجام‌شده روی بافت‌های فک‌های تلف‌شده نشان داده است که غلظت فلزات سنگین مانند سرب، جیوه و کادمیوم و همچنین ترکیبات آلی پایدار نظیر PCBها و DDT در کبد، چربی و عضلات این جانوران به‌طور قابل توجهی بالاست.این مواد آلاینده می‌توانند موجب اختلال در عملکرد سیستم عصبی، نارسایی کلیه، آسیب‌های کبدی، مشکلات هورمونی و تضعیف سیستم ایمنی شوند و در نهایت احتمال مرگ‌ومیر مستقیم یا غیرمستقیم را افزایش دهند.

 تأثیر کاهش تراز آب دریای خزر بر زیستگاه و بقای فک‌های خزری را چگونه ارزیابی می‌کنید؟

قاسم‌پوری: کاهش مستمر تراز آب خزر در دهه‌های اخیر اثرات جدی و مخربی بر زیستگاه فک خزری برجای گذاشته است. به‌ویژه در بخش شمالی خزر که فک‌ها توله‌های خود را بر روی توده‌های یخی به دنیا می‌آورند، این روند موجب کاهش مساحت مناطق ساحلی کم‌عمق و ماسه‌ای شده که برای استراحت و پرورش توله‌ها حیاتی هستند.از سوی دیگر کاهش عمق آب در برخی نواحی ساحلی دسترسی فک‌ها به منابع غذایی مانند ماهی‌های کف‌زی را محدود کرده و آن‌ها را ناگزیر به مهاجرت به مناطقی با ترافیک انسانی و آلودگی بیشتر می‌سازد.از دست رفتن این زیستگاه‌های امن فشار مضاعفی بر جمعیت در حال کاهش فک خزری وارد کرده و بقای این گونه ارزشمند را با تهدید جدی مواجه کرده است.

ضرورت همکاری منطقه‌ای بین پنج کشور ساحلی خزر برای حفاظت از فک‌های خزری را چگونه ارزیابی می‌کنید؟

قاسم‌پوری: فک خزری گونه‌ای مهاجر و فرامرزی است که در سراسر پهنه دریای خزر حرکت و زادآوری می‌کند، بنابراین حفاظت مؤثر از آن تنها با هماهنگی و همکاری همه کشورهای ساحلی یعنی ایران، روسیه، قزاقستان، ترکمنستان و آذربایجان امکان‌پذیر است.تدوین برنامه‌های مشترک پایش، وضع قوانین یکپارچه برای کنترل آلودگی، مقررات هماهنگ در زمینه شکار و صید، ایجاد شبکه‌ای از مناطق حفاظت‌شده دریایی و تبادل منظم داده‌های علمی از جمله اقداماتی است که می‌تواند مانع کاهش جمعیت این گونه شود.در صورت نبود همکاری منطقه‌ای، اقدامات یک کشور به تنهایی ناکافی و بی‌اثر خواهد بود. به نظر می‌رسد اراده سیاسی لازم برای نجات فک خزری باید بسیار جدی‌تر و گسترده‌تر از وضعیت کنونی باشد، در غیر این صورت آینده این گونه چندان امیدبخش نخواهد بود.

موانع تدوین یک برنامه مشترک منطقه‌ای برای حفاظت از فک‌های خزری چیست؟

قاسم‌پوری: تدوین و اجرای چنین برنامه‌ای با موانع متعددی مواجه است. تفاوت در اولویت‌های توسعه‌ای و محیط‌زیستی کشورها، مسائل سیاسی و دیپلماتیک مانند اختلافات مرزی یا تحریم‌ها، نبود چارچوب حقوقی و نهادی قدرتمند برای همکاری‌های مشترک، کمبود بودجه اختصاص‌یافته و ضعف در سیستم‌های اشتراک‌گذاری داده‌های علمی و پایشی از جمله این چالش‌هاست.علاوه بر این، فقدان آگاهی کافی در برخی کشورها نسبت به وضعیت بحرانی فک خزری و نبود احساس مسئولیت مشترک نیز مانع جدی در مسیر تدوین یک برنامه منطقه‌ای مؤثر به شمار می‌رود.

آیا نمونه‌های موفقی از همکاری بین‌المللی در حفاظت از گونه‌های مشابه وجود داشته است؟

قاسم‌پوری: بله، یکی از الگوهای موفق همکاری بین‌المللی برنامه حفاظت از فوک دریای بالتیک تحت کنوانسیون هلسینکی (HELCOM) است.کشورهای حاشیه دریای بالتیک با مشارکت در پایش جمعیت، کاهش آلودگی، تنظیم مقررات شکار و ایجاد مناطق حفاظت‌شده دریایی توانسته‌اند روند کاهش جمعیت این گونه را مهار کنند.همچنین کنوانسیون حفاظت از گونه‌های مهاجر وحشی (CMS) و توافق‌نامه‌های مرتبط با پستانداران دریایی در دریای مدیترانه و دریای سیاه نمونه‌های دیگری از همکاری‌های فرامرزی موفق در حفاظت از گونه‌های مشابه هستند، بنابراین می‌توان چنین رویه‌ای را برای فک خزری نیز به‌کار گرفت.

اقدامات انجام‌شده برای کاهش مرگ‌ومیر فک‌های خزری چه بوده است؟

قاسم‌پوری: علاوه بر فعالیت‌های مؤثر درمانگاه فوک خزری تحت مدیریت دکتر امیر صیاد شیرازی، دبیرخانه برنامه اقدام فوک نیز در دانشکده منابع طبیعی و علوم دریایی دانشگاه تربیت مدرس تشکیل شده استدر چارچوب این برنامه ملی، اقدامات متعددی برای کاهش تلفات فک خزری صورت گرفته است؛ از جمله راه‌اندازی شبکه امداد و نجات با آموزش و تجهیز ماهیگیران محلی، انجام کالبدگشایی و نمونه‌برداری علمی از بیش از ۷۰ درصد لاشه‌های کشف‌شده، برگزاری بیش از ۳۰ کارگاه آموزشی برای ماهیگیران در شهرهای ساحلی سه استان شمالی، رهاسازی بیش از ۱۰ فک زنده پس از درمان و احیا، تولید و توزیع گسترده محتوای آموزشی شامل پوستر، بروشور و کتاب داستان کودک، و برگزاری کارگاه‌های آموزشی ویژه محیط‌بانان و دانش‌آموزان. همچنین با حمایت اداره کل حفاظت محیط‌زیست مازندران، برنامه تولید محتوای آموزشی و جزوات اختصاصی برای صیادان در حال اجرا است.

برای پایش و آزمایش‌های ضروری برای شناسایی سریع علت مرگ‌ومیرها به چه فعالیت هایی نیاز است؟

قاسم‌پوری: برای شناسایی سریع و دقیق علل مرگ‌ومیر فک‌ها، انجام منظم مجموعه‌ای از پایش‌ها و آزمایش‌ها ضروری است. این موارد شامل پایش حرکات و الگوهای مهاجرت فک‌ها، آزمایش‌های خون و بافت برای شناسایی پاتوژن‌های ویروسی و باکتریایی، سنجش مداوم آلاینده‌ها در آب، رسوبات و زنجیره غذایی، سرشماری هوایی سالانه برای برآورد جمعیت، نصب دوربین و سیستم‌های نظارتی در مناطق حساس ساحلی و ایجاد بانک نمونه‌های زیستی برای مطالعات آینده است. این پایش‌ها باید به‌صورت هماهنگ در تمام کشورهای ساحلی انجام شود.فارس: راهکارهای افزایش آگاهی عمومی و مشارکت مردم در حفاظت از فک خزری را چگونه می بینید؟قاسم‌پوری: برای جلب مشارکت عمومی در حفاظت از فک خزری، راهکارهای متعددی قابل اجرا است.ادامه و گسترش کارگاه‌های آموزشی در مدارس، دانشگاه‌ها و جوامع محلی ساحلی، استفاده مؤثر از فضای مجازی و رسانه‌های محلی برای انتشار اطلاعات جذاب و آموزشی، طراحی و راه‌اندازی اپلیکیشن‌های مردمی برای گزارش مشاهده فک‌های زنده، آسیب‌دیده یا تلف‌شده، جذب و سازماندهی داوطلبان محلی در قالب گروه‌های حفاظت جامعه‌محلی، توسعه اکوتوریسم مسئولانه با تمرکز بر مشاهده فک‌ها و ایجاد کمپین‌های ملی و منطقه‌ایی برای جلب حمایت عمومی و مالی از جمله این راهکارها هستند.

برای پایش و آزمایش‌های ضروری جهت شناسایی سریع علت مرگ‌ومیر فک‌های خزری چه اقداماتی لازم است؟

قاسم‌پوری: برای دستیابی به نتایج دقیق و سریع، مجموعه‌ای از پایش‌ها و آزمایش‌ها باید به‌طور منظم انجام شود. این اقدامات شامل پایش حرکات و الگوهای مهاجرت فک‌ها، آزمایش‌های خون و بافت برای شناسایی پاتوژن‌های ویروسی و باکتریایی، سنجش مداوم آلاینده‌ها در آب، رسوبات و زنجیره غذایی، سرشماری هوایی سالانه برای برآورد جمعیت، نصب دوربین و سیستم‌های نظارتی در مناطق حساس ساحلی و ایجاد بانک نمونه‌های زیستی برای مطالعات آینده است. نکته مهم آن است که این پایش‌ها باید به‌صورت هماهنگ در تمامی کشورهای ساحلی دریای خزر اجرا شود.

راهکارهای افزایش آگاهی عمومی و مشارکت مردم در حفاظت از فک خزری را چگونه ارزیابی می‌کنید؟

قاسم‌پوری: جلب مشارکت عمومی نیازمند مجموعه‌ای از اقدامات فرهنگی و آموزشی است. ادامه و گسترش کارگاه‌های آموزشی در مدارس، دانشگاه‌ها و جوامع محلی ساحلی، بهره‌گیری مؤثر از فضای مجازی و رسانه‌های محلی برای انتشار اطلاعات جذاب و آموزشی، طراحی و راه‌اندازی اپلیکیشن‌های مردمی جهت گزارش مشاهده فک‌های زنده، آسیب‌دیده یا تلف‌شده، جذب و سازماندهی داوطلبان محلی در قالب گروه‌های حفاظت جامعه‌محلی، توسعه اکوتوریسم مسئولانه با محوریت مشاهده فک‌ها و ایجاد کمپین‌های ملی و منطقه‌ای برای جلب حمایت عمومی و مالی از جمله راهکارهای مؤثر در این زمینه هستند.

چشم‌انداز بقای فک خزری در ۱۰ تا ۲۰ سال آینده را چگونه ارزیابی می‌کنید؟

قاسم‌پوری: اگر روند فعلی اقدامات حفاظتی شامل آموزش، کاهش آلودگی، امداد و نجات و تقویت همکاری‌های منطقه‌ای با جدیت بیشتری ادامه یابد و کشورهای ساحلی به تعهدات خود پایبند باشند، می‌توان امیدوار بود که روند کاهش جمعیت فک خزری متوقف شده و حتی در بلندمدت شاهد رشد ملایم آن باشیم. اما در صورت عدم کنترل آلودگی‌های صنعتی، ضعف در همکاری‌های منطقه‌ای و تداوم فشارهای انسانی بر زیستگاه‌ها، این گونه در ۱۰ تا ۲۰ سال آینده با خطر جدی انقراض مواجه خواهد شد. برآوردها نشان می‌دهد جمعیت فک خزری از حدود یک میلیون قلاده در ابتدای قرن بیستم به کمتر از ۱۰۰ هزار قلاده در حال حاضر کاهش یافته و ادامه این روند می‌تواند به انقراض موضعی یا حتی کامل منجر شود.

خبرهای حوزه دامپزشکی و صنایع دام و طیور را در کانال تلگرامی فاخته دنبال کنید. (کلیک کنید)

دیدگاه خود را در خصوص این گزارش، از قسمت نظرات، به اشتراک بگذارید

از ابتدای امسال ۴۹ فک خزری در سواحل مازندران تلف شدند که به‌دلیل متلاشی شدن لاشه‌ها امکان نمونه‌برداری وجود نداشت.برنامه اقدام ملی حفاظت از فک خزری همراه با پایش این گونه که تنها پستاندار بومی خزر و گونه‌ای در معرض انقراض که بخشی از نوار ساحلی مازندران را برای زیست موقت انتخاب می‌کند اما با تهدیدات جدی زیست‌محیطی روبه‌رو است، در دستور کار قرار دارد.